فتنه در قرآن و روایات
فتنه از نظر لغوي و کاربرد آن در قرآن و روایات
فتن: گذاشتن طلا در آتش است تا خوبي آن از ناخوبي آشكار شود.
فتنه: آنست كه به وسيلة آن چيزي امتحان شود.
فاتن: اسم فاعل است يعني آزمايش‌گر و به فتنه‌انداز.
فتنه، فتنا، فتونا، آزمود او را، در فتنه افكند او را، به شگفت آورد او را.
فتنه: گناه، عذاب، آزمايش، شگفت، گناه‌ورزي، ناسپاسي، رسوايي،ديوانگي، خلاف، گمراهي
در قرآن فتنه به معاني مختلف به‌كار گرفته شده است.
1ـ قرآن فتنه را در موضع آزمايش، يك سنّت تاريخي دانسته وآن را به همه امّتها گسترش مي‌دهد
اَحَسِب‌َ النّاس‌ُ اَن‌ْ يُتْرَكُوا اَن‌ْ يَقُولُوا امَنّا وَ هُمْ لايَفْتَنُون‌َ، وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذين‌َمِن‌ْ قَبْلِهِم‌ْ.
آيا مردم گمان مي‌كنند كه وقتي گفتند ايمان آورديم رها كرده مي‌شوندو امتحان نمي‌كنيم؟ قطعاً ما قبل از اينان را هم امتحان كرديم.
علت امتحان را نيز مشخص شدن خوب از بد، صادق از فريبكارمي‌داند.
فَلَيَعْلَمَن‌َّ اللهُ الَّذينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَن‌َّ الْكاذِبِين
تا بداند خدا آنها را كه راست مي‌گويند و آنها را كه دروغگويند.
در معني لغوي فتنه ديديم كه طلا را در آتش مي‌گذارند تا ناخالص آن‌جدا شود. اينجا هم انسان در مقابل امتحانات قرار مي‌گيرد تا:
اوّلاً: صدق گفتار او مشخص شود و در حقيقت، امتحانات خدا افشاگرچهرة مدعيان است و خدا با مواجه دادن آنها در مقابل مسائل مختلف،آنها را به عكس‌العملي وا مي‌دارد كه عمق‌ِ ايمان و اعتقاد و صدق آنهامعلوم شود و اينست كه امتحان خدا نوعي افشاگري است.
ثانياً: در مواجه با مشكلات و تنگناها و پيچيدگيها، انسان ساخته شده وناخالصيهاي وجودي و اعتقادي خود را متوجه گشته و آنها را علاج واصلاح نمايد. آنكه به عمق توجه دارد، از محاسبة نفس از اين آزمايشهابراي خودسازي و كمال بهره مي‌جويد.
وَ لَنَبْلُوَنَكُم‌ْ حَتَّي نَعْلَم‌َ الْمـُجاهِدين‌َ مِنْكُم‌ْ وَالصّابِرين‌َ
شما را مي‌آزمايد تا مجاهدين
شما و صبركنندگان شما مشخص و
دانسته شوند. آنچه خدا انسان را با آنها مي‌آزمايد يعني در مواجه با شرايط‌و
اسباب مختلف قرار مي‌دهد تا عكس‌العمل او را اندازه‌گيري كند عبارتنداز:
الف: مال و فرزندان
وَاعْلَمُوا اَنَّما اَمْوالُكُم‌ْ وَ أَوْلادُكُم‌ْ فِتْنَةٌ وَ اَن‌َّ اللهَ عِنْدَه‌ُ أَجْرُ عَظيم‌ٌ
آگاه باشيد كه اموال و اولادِ شما اسباب‌ِ آزمايش و ابتلا شما هستند وپاداش بزرگ نزد خداوند است.
بر همين مضمون آيه 15 سوره تغابن نازل شده است. انتهاي آيه «اَن‌َّ اللهُ عِنْدَه‌ُ اَجْرٌ عَظيم‌ٌ» نشان مي‌دهد كه اموال و اولاد، وابستگيهاي قوي‌هستند كه بايستي دلبستگي به آنها در حد وظيفه باشد، به گونه‌اي كه درموارد ضرورت و ايجاب‌ِ حركت، مانند زمان جهاد و ايثار، بتوان از آنهاگذشت و مانعي در راه حركت انسان نباشند. و اين خود آزمايش بزرگي‌است براي مردم كه مشخص شود تا چه اندازه ساخته شده‌اند و تا چه حد به‌خدا نزديك شده و هدف‌ِ خلقت را دريافته‌اند.
ب : شرّ و نيكي
كُل‌ُّ نَفْس‌ٍ ذائِقَة‌ُ الْمَوْت‌ِ وَ نَبْلُوُكُم‌ْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَ اِلَيْنا تُرْجَعُون‌َ
هر نفسي، مرگ را مي‌چشد و همة شما را با خوبيها و بديهايي مي‌آزماييم و بازگشت شما به سوي خداست.
انسان در مقابل رويدادها و حوادث‌ِ خوب و بد قرار مي‌گيرد، خوب ازنظر هدف خلقت و بد از نظر حركت قهقرايي. و او در مقابلة آنها خويشتن‌خويش را ظاهر مي‌كند. در رويدادهاي شرّ همة شرايط و تمامي رويدادهااو را به سوي گمراهي مي‌كشانند و تلاش شيطانها بر فريب او قرارمي‌گيرد، هوشياري و عملكرد صحيح اوست كه از به نتيجه رسيدن‌تلاشهاي شيطان صفتان جلوگيري مي‌كند و خلوص و ايمان او را به ظهورمي‌رساند و عميق‌تر مي‌سازد و به پيش مي‌برد.
و در مقابله با رويدادهاي نيكو نيز آزمايش مي‌شود كه آيا با به دست‌آوردن پيروزي از مجراي حق‌ّ و عدالت خارج مي‌شود يا در خط حركت‌اسلام باقي مي‌ماند؟
اِنَّ الاِْنْسان‌َ خُلِق‌َ هَلُوعاً اِذا مَسَّه‌ُ الشَّرُ جَزُوعاً وَ اِذا مَسَّه‌ُ الْخَيْرُ مَنُوعاًاِلاَّ الْمُصَلّين‌َ الَّذينَهُم‌ْ عَلي صَلاتِهِم‌ْ دائِمُون
انسان متنوع خلق شده است، هرگاه به او بدي روي آورد ناله مي‌كند وهنگامي كه به او خيري دست مي‌دهد به خوشحالي و قهقهه مي‌افتد مگرنمازگزاران، آنها كه دائم در حال نمازند.
اين آيه نشان مي‌دهد كه انسان‌ِ مسلمان در حركت خود بايد تنها به خدابيانديشد و به قول امام خميني قدّس سرّه، پيروزي را در انجام تكليف‌مي‌داند نه در پيروزي ظاهري، و شكست را همينطور، او تنها بايد به اين‌مسأله بيانديشد كه آنچه براي تكامل اوست و او را در رسيدن به خداكمك مي‌كند با خلوص و درستي انجام دهد و اگر توانست آن گاه خود راپيروز مي‌داند، در غير اين صورت شكست خورده است، اگر چه در ظاهرپيروز شده باشد.
ج : تمامي آنچه در زمين دراختيار انسان قرار داده شده است
اِنّا جَعَلْنا ما عَلَي‌الاَْرْض‌ِ زينَة‌ً لَها لِنَبْلُوَهُم‌ْ اَيُّهُم‌ْ اَحْسَن‌ُ عَمَلاً
ما هر آنچه در زمين است زينت براي شما قرار داديم تا بيازماييم شمارا كه كدام يك كردار نيكوتر داريد.
انسان، امانت‌دارِ خداست، آنچه در روي زمين دراختيار انسان نهاده‌شده است به‌طور امانت است، امانت‌دهنده خدا و امانت گيرنده انسان‌است و در اين رابطه، انسان است كه با نحوه عمل با امانت، ماهيّت خود رانشان مي‌دهد. آن كه امانت را در مسير خواست‌ِ امانت‌دهنده به‌كار مي‌گيردروسفيد است؛ آنجا كه لازم است ايثار مي‌كند، آنجا كه ضرورت ايجاب‌مي‌كند و امّت اسلامي نياز دارد، به كمك برمي‌خيزد و جان خود را كه‌امانت است و مال‌ِ خود را كه امانت است مي‌دهد، و آن را جز اداي تكليف‌چيزي نمي‌داند، و به فرموده امام خميني قدّس سرّه: «وقتي همه از اوست‌در راه او دادن كاري نيست، كه چيزي كه از خود اوست در راه خوداوست».
د : امتحان انسانها به وسيله يكديگر
وَجَعَلْنا بَعْضَكُم‌ْ لِبَعْض‌ٍ فِتْنَةً اَتَصْبِرُون‌َ وَ كان‌َ رَبُّك‌َ بَصيراً
و بعضي از شما را سبب آزمايش بعضي ديگر قرار داديم، آيا پس صبرمي‌كنيد؟ و خدا آگاه و بيناست.
وَ كَذلِك‌َ فَتَنّا بَعْضَهُم‌ْ بِبَعْض‌ٍ لِيَقُولُوا اَهؤُلاءِ مَن‌َّ اللهُ عَلَيْهِمْ مِّن‌ْم‌بَيْنِنا
و چنين است كه بعضي از شما را با بعضي ديگر امتحان مي‌كنيم تا اينكه گوييد آياخدا فقيران را از ميان ما برگزيده؟
حركت انسان خواه ناخواه در جامعه موافق و مخالف خواهد داشت‌طعنه‌ها، تهمتها و افتراها از سوي دشمنان زده خواهد شد، تمسخرها وريشخندها وتحقيرها از سوي شيطان گونه‌ها انجام مي‌شود و اوست كه دراين حركت يا با استقامت و صبر اين هجومها را در هم مي‌شكند و ادامه‌مي‌دهد و يا جذب شخصيّتها شده و حركت خود را از دست مي‌دهد. درجامعه بعضي را خداوند به مال و مقام افزوني مي‌دهد يا باتقوي و اخلاص‌او را برتري مي‌بخشد. همين افزونيها و برتريها موجب آزمايش ديگران‌مي‌شود كه چگونه عمل مي‌كنند، آيا در برابر افزونيها صبرپيشه مي‌كنند يابا بي‌تابي و از هر راهي درصدد رسيدن به آنچه ديگران دارند برمي‌آيند واز روي حسادت و بغض با مخلصان رو به رو مي‌شوند يا از روي صدق.
2ـ قرآن، فتنه را به معني فريب، گول زدن و غافل كردن به‌كاربرده است
يا بَني آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطان‌ُ كَما اَخْرَج‌َ اَبَوَيْكُم‌ْ مِن‌َالْجَنَّة‌ِ
اي فرزندان آدم، شيطان همانگونه كه پدر شما را فريفت و از بهشت‌خارج كرد شمارا نفريبد!
فَما امَن‌َ لِموُسي اِلاّذُرِّيَّة‌ٌ مِّنْ قَوْمِهِ عَلي خَوْفٍ مِّنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِم‌ْ اَن‌ْيَفْتِنَهُم‌ْ
پس كسي به موسي ايمان نياورد مگر فرزندان قبيلة او، آن هم با ترس‌از فرعون و اشراف قوم او، مبادا آنها را به فتنه دراندازند.
اين فريبها كه در شكلهاي مختلف انجام مي‌شود البته براي آزمايش‌انسان است و مواردي است كه مستقيماً انسان در مقابل فريبها و نيرنگهاقرار مي‌گيرد و آمادگي و آگاهي او در موفقيت او نقش بزرگي دارد.
موارد فتنه و فريب و غافل كردن در قسمتهاي ديگر مطرح خواهد شدآنچه يادآور مي‌شويم آيه فوق است و اين كه چگونه شيطان توانست آدم‌را فريب دهد؟
خداوند مي‌فرمايد:
لَقَدِ ابْتَغُوا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبوُا لَكَ الاُْموُرَ حَتّي جاءَالْحَق‌ُّ15
منافقين قطعاً مي‌خواهند ايجاد فتنه كنند، آنان مسايل و كارها را وارونه‌و برعكس مي‌نمايند تا آن گاه كه بر تو حق‌ّ و درست آنها آشكار گرديد.
در اين آيه، وارونه‌سازي براي فريب دادن و گول زدن، فتنه معرفي‌شده و آن را از جانب منافقين مي‌داند كه هميشه درصدد ايجاد جوّ آشفته واستفاده از نام آن هستند.
علي7 در ضمن سخنان خود به هر دو معني فتنه اشاره دارد آن جا كه‌مي‌فرمايد: نبايد يكي از شما بگويد، پروردگارا به تو پناه مي‌برم از اين كه‌مرا دچار فتنه‌سازي، زيرا هيچ‌كس نيست كه در فتنه نباشد، لكن بايد به‌خدا پناه برد از فتنه‌هاي گمراه‌كننده وگرنه خداوند در سوره 8 آيه 28فرمايد: بدانيد كه اموال و اولاد شما فتنه‌اند، و معني اين آيه اينست كه‌خداوند بندگانش را با مال و اولاد آزمايش مي‌كند تا اين كه روشن گرددچه كسي براي روزيش ناخرسند و كدام كس به قسمتش راضي است. گواين كه خداوند به حال بندگانش از خودشان داناتر است، لكن اين آزمايش‌براي آنست كه كارهايي كه درخور ثواب و يا سزاوار عقاب‌اند روشن‌گردد، زيرا برخي از آن بندگان دوستدار پسران و دشمنان دختران وبرخي خواهان فزوني مال و بدخواه اختلال در حال هستند.16
شهيد آية‌الله دستغيب ايجاد پراكندگي درجماعات ديني و جاسوسي‌براي ظالمان را نيز فتنه دانسته است.
«از جمله فتنة ديني است جمعي را كه با هم يكدل و يك جهت متوجه‌خدا و به ياد پيغمبر و امام خود هستند بين آنها جدايي انداختن و ايشان رامتشتت و متفرق ساختن يا به قوّه قهريه يا به القاء شبهه و بدبيني بين‌مأمومين نسبت به امام جماعت و پيشواي ديني يا مأمومين را نسبت به‌يكديگر و خلاصه اتحاد قلوب را كه موجب هر خيري است و مقصودشارع مقدس است مبدّل كردن به جدايي كه موجب هر شرّي است ومبغوض شارع مقدس است، فتنه است.»17
«از موارد مسلّم فتنه، جاسوسي كردن براي حكّام و ظلمه است وبزرگي مفسده و خطر آن و اكبر بودنش از قتل پُرظاهر است، چرا كه يك‌جاسوسي و فتنه‌انگيزي ممكن است سبب قتلها و جنايتها بشود مانند«معقل» جاسوس ابن زياد لعين كه سبب گرفتاري و كشته شدن حضرت‌مسلم و هاني بن عروه گرديد و بلكه فجايع كرب و پس از آن مستند به فتنه‌اين جاسوس ملعون است.»18
در پايان اين فصل نتيجه مي‌گيريم كه فتنه در معني اوّل: آزمايش مردم‌است به اسباب مختلف كه صدق و كذب گفتارها و ادعاها روشن شود وجامعه افراد را بشناسد و نيز افراد ايمان آورده در طي امتحانات شناخته‌شوند و پيش روند.
در معني دوّم: فتنه ايجاد آشوب و نابسامان كردن جامعه است به‌گونه‌اي كه حق‌ّ با باطل مشتبه شود و مغرضين بتوانند فكر و راه خود را به‌عنوان حق‌ّ به جامعه بقبولانند و براي اين كار از روشها و ابزار مختلفي‌استفاده مي‌كنند.
قصد ما در بررسي فتنه، معناي ايجاد جوّ آشفته و نابسامان كردن فضاي‌ذهني و فكري جامعه است به گونه‌اي كه امكان تميز دادن حق‌ّ از باطل‌وجود نداشته باشد يا حداقل براي عموم مشكل باشد. البته ايجاد چنين‌فضايي اسباب و ابزار متعددي مي‌خواهد كه به آنها اشاره خواهد شد.
منبع :
1-مفردات راغب و مجمع
2-تفسیر المیزان
3-فرهنگ جامع
4-سوره عنکبوت، آیه 2
5-پیشین .
6-سوره محمد،آیه 31
7-سوره انفال، آیه 28
8-سوره انبیاء، آیه 35
9-سوره معارج، آیه 19-23
10-سوره کهف، آیه 7
11-سوره فرقان، آیه 20
12-سوره انعام، آیه 53
13-سوره اعراف، آیه 27
14-سوره یونس، آیه 83
15-سوره توبه، آیه 48
16-نهج البلاغه فیض، حکمت 90
17-گناهان کبیره، ص 517
فتنه و فتنه گر از منظر قرآن کریم
معنای واژه «فتنه» و سبک بیانی قرآن در کاربرد آن
دکتر علیرضا کاوند
چکیده
سبک بیانی قرآن در کاربرد واژه «فتنه» یکی از موضوعات جالب قرآنی است که در این مجال به آن پرداخته می شود. «فتنه» در لغت به معنای سوزاندن یک چیز با آتش است. در اصطلاح دینی و در زبان دین ،«فتنه» به معنای شرایطی است که موجب آزمایش و امتحان انسان است و انسان طبق نوع عملکرد خود در این شرایط، شایسته سرزنش یا تشویق می شود. از این رو «فتنه» طبق مصداق آن و مورد خاصش، معنای خاصی پیدا می کند. ۱۶معنای قرآنی «فتنه» ، عبارت است از: شرک، کفر، گمراه کردن، کشتن، باز داشتن، گمراهی، عذرخواهی، قضا، گناه، بیماری، عبرت، عقوبت، آزمایش، عذاب و شکنجه، سوزاندن، دیوانگی؛ ۷ معنای روایی آن عبارت است از: عدم میانه روی در دین، مشغول شدن به یک چیز و بازماندن از چیزی مهمتر از آن، جنگ و اختلاف میان فرقه های مسلمان، آزمایش و امتحان، گسترش بلاء و گناهان، بازگشت از دین و انجام معصیت به جای طاعت، کشته شدن و آزار دیدن؛ سبک بیانی قرآن در کاربرد واژه «فتنه» شامل اسلوب امر، اسلوب نهی، اسلوب نفی، اسلوب استفهام، اسلوب تهدید و ترساندن، اسلوب «تبکیت» و «تقریع»(سرزنش و توبیخ)، اسلوب خبر، اسلوب تعجب، اسلوب استثناء ، اسلوب شرط، اسلوب دعاء است.
واژگان کلیدی: فتنه، قرآن، روایات، اسلوب
مقدمه
یکی از جالبترین و پر اهمیت ترین مباحث قرآنی که با حوزه اثر پذیری انسان از آموزه های این کتاب آسمانی در ارتباط است، سبک بیانی قرآن در کاربرد واژگان و مفاهیم آنهاست. یکی از این واژگان، «فتنه» است که معانی گوناگونی دارد. از آنجا که در حوزه معناشناسی این واژه قرآنی پژوهش ها و تحقیقات گسترده ای صورت گرفته، در این مجال پس از اشاره به معانی این واژه در کتب لغت و آیات شریفه قرآن و برخی روایات، به سبک بیانی قرآن در کاربرد این واژه خواهیم پرداخت.
بخش اول: معنا شناسی «فتنه»
۱- فتنه در لغت:
فراهیدی درباره معنای واژه" فَتْن" که فعل "فَتَنَ یفتن" و نیز واژه "فتنة" از آن مشتق است می نویسد:
«الفتن: إحراق الشيء بالنار كالورق الفتين أي المحترق»(فراهیدی،۱۴۱۰ق،ج۸،ص۱۲۷).
[«فَتْن» به معنای سوزاندن یک چیز با آتش است مانند اینکه گفته می شود: « الورق الفتين » یعنی کاغذ سوخته]
با این حال راغب اصفهانی درباره معنای واژه" فَتْن" تعریف دیگری را طرح نموده که بیشتر به مصداق ناظر است تا به مفهوم؛ او می نویسد:
«أصل الفَتْن إدخال الذهب النار لتظهر جودته من رداءته»(راغب اصفهانی،۱۴۰۴ق،ص۳۷۱).
[معنای اصلی "فَتْن"، وارد کردن طلا در آتش است تا خالص آن از ناخالصی اش جدا شود].
البته جوهری (جوهری،۱۴۰۷ق،ج۶،ص۲۱۷۵) و ابن منظور (ابن منظور،۱۴۰۵ق،ج۱۳،ص۳۱۷) نیز شبیه همین دیدگاه راغب را آورده اند که باز ناظر به مصداق است.
هرچند ابن فارس معتقد است که این واژه(فَتْن) که از فاء وتاء ونون، تشکیل شده، اصلی درست و سالم است که بر سنجش و آزمایش دلالت دارد(ابن فارس،۱۴۰۴ق،ج۴،ص۴۷۲)، اما دیدگاه او درباره ریشه این کلمه اندکی از معنای اصلی و حقیقی لغوی این واژه فاصله گرفته و به معنای مصطلح آن که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، نزدیک است.
به نظر می رسد معنایی که فراهیدی درباره اصل این واژه ذکر کرده، صحیح تر است زیرا معنای کاملا عامی است که در بیان عرب بادیه به کار می رفته و از این رو «سوزاندن یک چیز با آتش» معنای لغوی دقیق این واژه است. ولی راغب اصفهانی ، جوهری و ابن منظور- با این که به «سوزاندن و گداختن با آتش» اشاره کرده اند- با این حال، تعریف خود را ناظر به مصداق آورده اند و اصل مفهوم را به عنوان معنای لغوی این واژه، مورد اشاره قرار نداده اند و در تعریف، میان مفهوم و مصداق تمییز ننموده اند.
۲- «فتنه» در اصطلاح:
طبق تعریف جرجانی، فتنه چیزی است که توسط آن، خوب یا بد بودن انسان آشکار می شود(جرجانی،۱۳۰۶ق ، ص۷۱).
شهید مطهری می نویسد:
«کلمه «فتنه» همان مفهوم امتحان و آزمایش را دارد، البته «فتنه» را از این جهت فتنه گویند که چیزی است که انسان را به خود مشغول می کند و امتحان بودنش به همین است»(مطهری،۱۳۷۷ش، ج۷، ص۱۸۲).
مکارم شیرازی نیز معتقد است که به هر گونه امتحان و آزمایشی که برای آزمودن میزان اخلاص انسان ها انجام می گردد، فتنه اطلاق می گردد(مکارم شیرازی،۱۳۷۴ش ،ج۲۱، ص۱۶۷).
با این حال برای درک معنای اصطلاحی، بهتر است این واژه در تمام آیاتی که به این واژه و یا مشتقات آن اشاره دارند، و نیز در میان برخی روایات اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.
الف)معنای «فتنة» در آیات
با تتبعی دقیق در آیات قرآن، می توان به این نتیجه رسید که این واژه و مشتقات آن دقیقا ۶۰ بار در قرآن ذکر شده است(فؤاد عبدالباقی،۱۳۶۴ق، صص۵۱۱-۵۱۲). مفسران و ادیبان عرب، حدود ۱۶ معنا برای این واژه در قرآن در نظر گرفته اند(نک: سیوطی،۱۳۸۰ش،ج۲،ص۱۰۷؛ تفلیسی،۱۳۷۱ش،۲۱۷-۲۱۸ ) که برخی مصادیق آن به شرح ذیل است:
۱- شرک؛ (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَة) (بقره/ ۱۹۳)[ و با آنان بجنگيد تا ديگر شرکى نباشد]؛ (الْفِتْنَهُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْل) ( بقره/ ۱۹۱)[ شرك از کشتن بدتر است]
۲- کفر؛ (لَقَدِ ابْتَغَوُاْ الْفِتْنَةَ مِن قَبْلُ)(توبه/۴۸)[در حقيقت پيش از اين [نيز] در صدد کفرورزی برآمدند]
۳- گمراه کردن؛ (فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ) (آل عمران/۷)؛ [ اما كسانى كه در دلهايشان انحراف است براى گمراه کردن[دیگران] و طلب تاويل آن [به دلخواه خود] از متشابه آن پيروى مىكنند]
۴- کشتن؛ (إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ ) (نساء/۱۰۱)[ اگر بيم داشتيد كه آنان كه كفر ورزيدهاند شما را بکشند]؛(فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلاَّ ذُرِّيَّةٌ مِّن قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِّن فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَن يَفْتِنَهُمْ)(یونس/۸۳)[سرانجام كسى به موسى ايمان نياورد مگر فرزندانى از قوم وى، در حالى كه بيم داشتند از آنكه مبادا فرعون و سران آنها ايشان را بکشند]
۵- باز داشتن؛(وَاحْذَرْهُمْ أَن يَفْتِنُوكَ عَن بَعْضِ مَا أَنزَلَ اللّهُ إِلَيْكَ) (مائده/ ۴۹)[ و از آنان برحذر باش، مبادا تو را از بخشى از آنچه خدا بر تو نازل كرده بازدارند]
۶- گمراهی؛(وَمَن يُرِدِ اللّهُ فِتْنَتَهُ) (مائده/ ۴۱)[و هر كه را خدا بخواهد گمراه می کند]
۷- عذرخواهی؛(ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ)(انعام/۲۳)[آنگاه عذرخواهیشان جز اين نبود كه بگويند به خدا پروردگارمان سوگند كه ما مشرك نبوديم]
۸- قضا؛(إِنْ هِيَ إِلاَّ فِتْنَتُكَ)(اعراف/۱۵۵)[اين جز قضای تو نيست]
۹- گناه؛(أَلاَ فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُواْ)(توبه/۴۹)[آگاه باش كه آنان در گناه سقوط کردند]
۱۰- بیماری؛(أَوَلاَ يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٍ مَّرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ)(توبه/۱۲۶)[آيا نمىبينند كه آنان در هر سال يك يا دو بار بیمار مىشوند]
۱۱- عبرت؛(رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلَّذِينَ كَفَرُوا)(ممتحنه/ ۵)[پروردگارا ما را مایه عبرت كسانى كه كفر ورزيدهاند قرار مده]؛(رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ)(یونس/۸۵)[پروردگارا ما را براى قوم ستمگر مایه عبرت قرار مده]
۱۲- عقوبت؛(فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ)(نور/۶۳)[پس كسانى كه از فرمان او تمرد مىكنند بترسند كه مبادا عقوبتی بديشان رسد]
۱۳- آزمایش؛(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُون)( عنکبوت/۲)[آيا مردم می پندارند كه تا گفتند ايمان آورديم رها مىشوند و مورد آزمايش قرار نمىگيرند]؛(وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْن) (دخان/ ۱۷)[و به يقين پيش از آنان قوم فرعون را بيازموديم]
۱۴- عذاب و شکنجه؛(وَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ) (عنکبوت/۱۰)[و از ميان مردم كسانىاند كه مىگويند به خدا ايمان آوردهايم و چون در [راه] خدا آزار كشند شکنجه و عذاب شدن[توسط] مردم را مانند عذاب خدا قرار مىدهند]؛(ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُواْ مِن بَعْدِ مَا فُتِنُواْ ثُمَّ جَاهَدُواْ وَصَبَرُواْ)(نحل/۱۱۰)[با اين حال پروردگار تو نسبت به كسانى كه پس از [آن همه] شکنجه شدن هجرت كرده و سپس جهاد نمودند و صبر پيشه ساختند]
۱۵- سوزاندن؛(يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ)(ذاریات/ ۱۴)[همان روز كه آنان در آتش عقوبت بسوزند]
۱۶- دیوانگی؛(بِأَييِّكُمُ الْمَفْتُونُ)( قلم/ ۶)[كدام يك از شما دستخوش دیوانگی هستید]
ب) معنای «فتنه» در روایات
با دقت در زبان روایات، ۷ معنا برای این واژه می توان دید:
۱- عدم میانه روی در دین:
روزی معاذ بن جبل پیشنماز مسجدی بود. او نماز خود را با خواندن سوره ای بلند، بیش از حد طول داد که این موجب ناراحتی یکی از نمازگزاران شد و باعث شد که آن فرد نمازش را فرادا تمام کند. آن فرد به پیامبر (ص) از این کار معاذ شکایت برد و ایشان به دنبال معاذ فرستادند و به او فرمودند:
« يا معاذ إياك أن تكون فتانا، عليك بالشمس وضحاها وذواتها »(صدوق،بی تا، ج۱، ص۳۹۰).
[ای معاذ! بپرهیز از اینکه در دین میانه روی نکنی؛ باید سوره شمس و یا دیگر سوره های کوچک را بخوانی {نه سوره های بلند را}]
۲- مشغول شدن به یک چیز و بازماندن از چیزی مهمتر از آن:
انس بن مالک می گوید:
« ما صليت وراء امام قط أخف صلاتا ولا أتم من النبي صلى الله عليه وسلم وإن كان ليسمع بكاء الصبي فيخفف مخافة ان تفتن أمه»(بخاری،۱۴۰۱ق، ج۱، ص ۱۷۳؛ ابو یعلی ، بی تا، ج۶، ص ۳۰۶؛ ابن حبان ،۱۴۱۴ق،ج۵، ص۲۰۵؛ متقی هندی،۱۴۰۹ق،ج۷، ص ۶۰۱).
[پشت هیچ پیشنمازی نایستادم که نماز را کوتاه و کامل بخواند مگر پیامبر (ص) که اگر صدای گریه بچه ای را می شنید، نماز را کوتاه می کرد تا مادر آن بچه حواسش از نماز پرت نشود ].
منظور آن است که پیامبر(ص) نماز را زود تمام می کرد تا نکند که آن مادر به دلیل طول کشیدن نماز، حواسش از نمازش پرت شود و پیوسته به کودکش فکر کند و نفهمد که نمازش را چگونه تمام کرده است.
۳- جنگ و اختلاف میان فرقه های مسلمان:
از پیامبر (ص) نقل شده است:
«ستكون فتن القاعد فيها خير من الماشي والماشي فيها خير من الساعي- فمن وجد ملجئاً او معاذاً فليعذ به»(ابن حنبل، بی تا،ج۲، ص۲۸۲؛ بخاری،۱۴۰۱ق، ج۴، ص ۱۷۷و ج۸، ص ۹۲؛ مسلم ، بی تا، ج۸، ص ۱۶۸).
[به زودي فتنه‌هايي فرا مي‌رسد كه نشسته بهتر از ايستاده است و ايستاده بهتر از راه رونده است و راه رونده بهتر از کسی است که در راه رفتن شتاب کند. پس هركس پناهگاهي بيابد، هر آينه به آنجا پناه ببرد.]
نیز در جایی دیگر به نقل از پیامبر (ص) آمده است:
«هل ترون ما أرى إني لأرى مواقع الفتن خلال بيوتكم كمواقع القطر»(بخاری،۱۴۰۱ق ، ج۲، ص۲۲۲؛ ابن حنبل، بی تا، ج۵، ص۲۰۰ و ج۳، ص ۱۰۳؛ مسلم ، بی تا، ج۸،ص ۱۶۸).
[آيا مي‌بينيد آنچه را من مي‌بينم؟ من مي‌بينم كه فتنه‌ها در درون خانه‌هايتان واقع مي‌شود، مانند محل وقوع قطرات.]
۴- آزمایش و امتحان:
ابوسعید خدری از رسول خدا (ص) نقل کرده است:
«ان الدنيا حلوة خضرة وان الله مستخلفكم فيها فينظر كيف تعملون فاتقوا الدنيا واتقوا النساء فان أول فتنة بني إسرائيل كانت في النساء»(مسلم ، بی تا، ج۸، ص۸۹؛ بیهقی، بی تا، ج۳، ص ۳۶۹).
[ همانا دنيا شيرين و سبز است (زرق و برق دارد). خداوند شما را در آن خليفه ساخته است تا ببيند، که چگونه عمل می کنيد، پس بترسيد از دنيا و از زنها، چرا که اولين آزمایش بنی اسرائيل در باره زنها بود.]
۵- گسترش بلاء و گناهان:
از امام باقر (ع) از پیامبر(ص) نقل شده است:
« إذا جاءكم من ترضون خلقه ودينه فزوجوه ( إلا تفعلوه تكن فتنة في الأرض وفساد كبير)» (کلینی،۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۴۷).
[اگر جوانی نزدتان آمد که از اخلاق و دینش رضایت داشتید، به او زن دهید که اگر این کار را نکنید باعث نزول بلاء بر زمین و فساد فراوان خواهد شد]
۶- بازگشت از دین و انجام معصیت به جای طاعت:
از رسول خدا (ص) نقل شده است:
« بادروا بالاعمال فتنا كقطع الليل المظلم یصبح الرجل مؤمنا ويمسى كافرا ويمسي مؤمنا ويصبح كافرا يبيع دينه بعرض من الدنيا»(ابن حنبل، بی تا، ج۲، ص۳۰۴).
[فرصت را براى اعمال نيك پيش از آنكه فتنههائى مانند پارههاى شب تاريك پديد آيد غنيمت شمارید، در آن هنگام انسان، صبح مؤمن است و شب كافر مىشود؛ شب كافر است و روز مؤمن مي شود و دین خود را در برابر متاع کمی از دنیا می فروشد. ]
۷- کشته شدن و آزار دیدن:
از عبدالله بن عمر نقل شده است:
« فكان الرجل يفتن في دينه إما قتلوه وإما يعذبوه حتى كثر الإسلام فلم تكن فتنة »(بخاری،۱۴۰۱ق ، ج۵، ص ۱۵۷).
[انسان در راه دینش دچار فتنه می شود؛ یا او را می کشند یا آزارش می دهند، تا آنکه دین اسلام گسترش یابد و دیگر فتنه ای نباشد].
پس به طور کلی می توان گفت که «فتنه» در زبان دین شرایطی است که موجب آزمایش و امتحان انسان است و انسان طبق نوع عملکرد خود در این شرایط، شایسته سرزنش یا تشویق می شود.پس «فتنه» طبق مصداق آن و مورد خاصش، معنای خاصی پیدا می کند، که بدان اشاره شد.
بخش دوم: سبک بیانی قرآن در کاربرد واژه فتنه
از آنجا که قرآن کتاب هدایت و ارشاد بشریت است، برای بیان مطالب مورد نظر خویش در هر موضوع، از اسلوب ها و سبکهای گوناگون بیانی استفاده می کند تا طراوت و تازگی خود را پیوسته حفظ نماید و از دلزدگی مخاطب و یکنواختی شنیداری او جلوگیری نماید. یکی از مسائل مهم و مورد ابتلای هر انسان در طول زندگی ، مساله فتنه است که در قرآن برای اشاره به لزوم پرهیز از آن، از سبکهای مختلفی استفاده شده است:
۱- اسلوب امر
یکی از سبکهایی که قرآن برای پرهیز دادن انسان از فتنه و هشدار به آن استفاده کرده، سبک دستوری است. به طوری که هر کس به این امر توجه کند و طبق دستور خداوند رفتار نماید دچار فتنه نمی گردد:
۱-۱- مائده،۴۹
در آیه ۴۹ از سوره مائده خداوند سبحان به پیامبر (ص) و دیگر مسلمانان می فرماید:
«وَأَنِ احْكُم بَيْنَهُم بِمَآ أَنزَلَ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَن يَفْتِنُوكَ عَن بَعْضِ مَا أَنزَلَ اللّهُ إِلَيْكَ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللّهُ أَن يُصِيبَهُم بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ».
[و ميان آنان به موجب آنچه خدا نازل كرده داورى كن و از هواهايشان پيروى مكن و از آنان برحذر باش مبادا تو را در بخشى از آنچه خدا بر تو نازل كرده به فتنه دراندازند پس اگر پشت كردند، بدان كه خدا مىخواهد آنان را فقط به [سزاى] پارهاى از گناهانشان برساند و در حقيقت بسيارى از مردم نافرمانند]
طبرسی به نقل از ابن عباس آورده که آیه به این اشاره دارد که یهودیان نزد پیامبر (ص) آمدند تا میان آنان در مساله ای داوری کند و از این رو خداوند به پیامبرش و دیگر مسلمانان که ممکن است بخواهند در مساله ای برای اهل کتاب داوری کنند هشدار داده و دستور می دهد تا مراقب باشند که یهود آنان را از حکم الهی باز ندارند و باعث نشوند تا پیامبر و مسلمانان طبق قرآن و احکام آن حکم نکنند و طبق خواسته یهود و خوش آمد آنان حکم دهند(طبرسی، مجمع البیان،۱۴۱۵ق، ج۳، ص ۳۵۲).
البته به نظر ابن عاشور از آنجا که پیامبر معصوم است، این آیه برای فاش نمودن درون یهودیان است که چنین خیال خامی را در سر می پرورانده اند(ابن عاشور، بی تا، ج۶، ص ۲۶۶ ).
هشدار به پیامبر در این آیه، به حدی شدید است که از دو تاکید استفاده شده:
تاکید اول:
ذکر عبارت«ما انزل الله»، دو بار در همین آیه و یکبار در آیه قبل از آن: «وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ عَمَّا جَاءكَ مِنَ الْحَقِّ»(مائده/۴۸).
تاکید دوم:
تکرار دوباره عبارت«و لا تتبع اهواءهم» که در آیه قبل هم آمده است.
۱-۲- نور،۶۳
«لَا تَجْعَلُوا دُعَاء الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاء بَعْضِكُم بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»
[ خطاب كردن پيامبر را در ميان خود مانند خطاب كردن بعضى از خودتان به بعضى [ديگر] قرار مدهيد، خدا مىداند [چه] كسانى از شما دزدانه [از نزد او] مىگريزند پس كسانى كه از فرمان او تمرد مىكنند بترسند كه مبادا عقوبتی بديشان رسد يا به عذابى دردناك گرفتار شوند]
در این آیه از سوره نور خداوند به مومنان خطاب می کند که نباید تصور کنید که وقتی ایشان شما را صدا می زند، مانند زمانی است که فردی دیگر شما را صدا می زند.
طبرسی این معنا و نیز دو معنای دیگر را متذکر شده است(طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق ، ج۷، ص ۲۷۶) که یکی از آن دو، معنایی است که در تفسیر منسوب به قمی به نقل از امام باقر (ع) درباره صدا کردن پیامبر(ص) و خطاب کردن به ایشان آمده است:
« لا تقولوا يا محمد ولا يا أبا القاسم لكن قولوا يا نبي الله ويا رسول الله»(قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۱۰).
[نگویید: ای محمد ! ای ابو القاسم! بلکه بگویید: ای پیامبر خدا! ای رسول خدا! ]
آیه برایشان توضیح می دهد که وقتی پیامبر از شما می خواهد که برای کاری گردهم آیید، نباید او را معطل نمود و نباید بدون اجازه او از جمع فاصله گرفت و اگر کسی پنهانی تلاش کند تا از نزد ایشان برود خداوند بر این کار او آگاه است و کسانی که از دستور ایشان تمرد کنند دچار عقوبت و عذاب دردناک خواهند شد.
نکته جالب این است که خداوند جهت تاکید بیشتر، فعل «تصیب» را با فعل «یصیب» مورد تاکید قرار داده و به فعل اول بسنده ننموده است.
به نظر می رسد منظور آیه منافقانی است که در میان خود با یکدیگر پیمان بسته بودند که در هر فرصتی که پیش آمد و هر زمان که رسول خدا آنان را برای کاری فرا خواند، تا حد امکان از دستور رسول خدا تمرد کنند.
این مطلب همان چیزی است که در آیه ۱۲۰ از سوره توبه بیان شده است:
« مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ الأَعْرَابِ أَن يَتَخَلَّفُواْ عَن رَّسُولِ اللّهِ وَلاَ يَرْغَبُواْ بِأَنفُسِهِمْ عَن نَّفْسِهِ »
[ مردم مدينه و باديهنشينان پيرامونشان را نرسد كه از [فرمان] پيامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزيزتر از جان او بدانند]
البته باید گفت که طبق قاعده جری و تطبیق که بهترین سند زنده بودن قرآن و پویایی آن است(نک: رضایی اصفهانی، ش۲۵، صص۵۱-۶۶)، مفهوم این آیه می تواند مصادیق دیگری داشته باشد و آن مصادیق، تمام افرادی هستند که قصد مخالفت با قرآن و سنت پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان را دارند، زیرا مخالفت با هر دوی این موارد می تواند موجب عقوبت انسان گردد.
۱-۳- انفال،۲۵
در آیه ۲۵ از سوره مبارکه انفال، هشدار پروردگار نسبت به فتنه با صیغه صریح امر آمده است:
« وَاتَّقُواْ فِتْنَةً لاَّ تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنكُمْ خَآصَّةً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ»
[ و از فتنهاى كه تنها به ستمكاران شما نمىرسد بترسيد و بدانيد كه خدا سختكيفر است]
در اینجا خداوند سبحان به مومنان دستور می دهد که باید به دنبال اصلاح قوم خود باشند و گرنه اگر در امر به معروف و نهی از منکر کوتاهی کنند، متحد نباشند و اجازه ظهور بدعتها را بدهند (فیض کاشانی، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۲۸۹) و در نهایت، وظیفه خویش را به درستی انجام ندهند، عذاب خداوند نه تنها ستمکاران را در بر می گیرد، بلکه آنان را نیز در برخواهد گرفت و به اصطلاح تر و خشک با هم خواهد سوخت. در واقع اگر مسلمانان و مومنان در جامعه اسلامی در انجام دستورات خداوند و پیامبرش با هم متحد نباشند، به تدریج در جامعه، میانشان اختلافات و درگیری ها شروع می شود و اضطرابشان از وضع موجود افزایش می یابد و به دلیل عدم اتحادشان ، نظام اجتماعیشان دچار اختلال می شود.
همانطور که مشخص است، عبارت« وَاتَّقُواْ فِتْنَةً » امر صریحی به پرهیز از فتنه است.
البته فتنه ای که در آیه قرآن به آن اشاره شده، در زبان روایتی از امام صادق علیه السلام در تفسیر عیاشی اینگونه آمده است:
« أصابت الناس فتنة بعد ما قبض الله نبيه صلى الله عليه وآله وسلم حتى تركوا عليا عليه السلام و بايعوا غيره ، وهي الفتنة التي فتنوا بها ، وقد أمرهم رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم بأتباع علي عليه السلام والأوصياء من آل محمد ( صلوات الله عليهم)» (عیاشی، بی تا، ج۲، ص۵۳).
[پس از وفات پیامبر خدا، مردم با ترک علی (ع) و بیعت با فردی غیر از او، دچار فتنه شدند و این همان فتنه ای بود که دچارش گشتند درحالی که رسول خدا (ص) به آنان دستور داده بود تا از علی (ع) و دیگر جانشینان خاندان حضرت محمد(ص) پیروی کنند].
۲- اسلوب نهی
یکی دیگر از روشهای هشدار از فتنه، سبک زبانی نهی است همانگونه که در آیه ۲۷ سوره اعراف آمده است:
« يَا بَنِي آدَمَ لاَ يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم مِّنَ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا »
[ اى فرزندان آدم زنهار تا شيطان شما را به فتنه نيندازد چنانكه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون راند و لباسشان را از ايشان بركند تا عورتهايشان را بر آنان نمايان كند]
در این آیه خداوند به تمام انسانها هشدار داده تا مراقب باشند که فریب شیطان را نخورند که عاقبتشان مانند عاقبت پدر و مادرشان شود. زیرا خداوند آنها را از بهشت خارج کرد و لباسشان را تنشان در آورد و شرمگاه هایشان آشکار شد.
از آنجا که آشکار شدن شرمگاهها و برهنگی نتیجه فتنه شیطان است، پس هر کسی که به دنبال برهنگی و بی بند و باری است، دچار فتنه شیطان شده و درواقع این معنا از آیه قابل برداشت است که فتنه چیزی جز گمراهی و فساد در پی نخواهد داشت مگر آن فرد یا افراد توبه کرده و با بصیرت خویش راه درست را بیایبند، همانگونه که آدم و حواء توبه نمودند و حضرت آدم به مقام خلیفة اللهی رسید و برگزیده شد تا پیامبر باشد(← بقره/۳۷ و طه/۱۲۲).
در حقیقت رانده شدن از بهشت نتیجه غرق شدن در فتنه است و این برای بشریت مایه عبرت است.
۳- اسلوب نفی
اسلوب دیگر نفی است که به عنوان نمونه در سوره صافات آیه ۱۶۲ آمده است:
« فَإِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ ﴿۱۶۱﴾ مَا أَنتُمْ عَلَيْهِ بِفَاتِنِينَ ﴿۱۶۲﴾ إِلَّا مَنْ هُوَ صَالِ الْجَحِيمِ ﴿۱۶۳﴾ »
[ در حقيقتشما و آنچه [كه شما آن را] مىپرستيد (۱۶۱) بر ضد او گمراهگر نيستيد (۱۶۲) مگر كسى را كه به دوزخ رفتنى است (۱۶۳)]
این آیه سخن از مشرکانی به میان می آورد که قصد گمراهی دیگران را داشتند. طبرسی برای آشکار سازی معنای هاء در «علیه» سه قول آورده است که عبارتند از:
۱- «ما تعبدون» در آیه قبل؛ به این معنا که: شما و آنچه می پرستید، در مجموع نمی توانید بوسیله این نوع پرستش، کسی را گمراه کنید مگر کسی که به جهنم در خواهد افتاد و مقام شایسته او دوزخ باشد و به اختیار خودش در قیامت در آتش جهنم بسوزد.
۲- شما نمی توانید کسی را گمراه کنید مگر کسی که در علم الهی نوشته شده که او در آینده کفر خواهد ورزید و به اتش جهنم در خواهد افتاد.
۳-خداوند تعالی؛ یعنی شما نمی توانید بر ضد خداوند و دینش کسی را گمراه کنید مگر کسی که به اختیار خودش بخواهد وارد جهنم شود(طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۳۳۶).
به نظر میرسد معنای دوم با متن آیه هماهنگ تر باشد و از این رو مشرکان باید بدانند که نمی توانند کسی را گمراه کنند مگر آنکه آن فرد به دست خودش با مخالفت با شریعت الهی و دستور خداوندی لایق دخول در جهنم شود و خداوند در علم خویش می داند که چه کسی به جهنم و چه کسی به بهشت خواهد رفت.
این در واقع تلنگری به مشرکان است تا سعی کنند توبه کنند و از کفر و شرک و گمراهیشان برگردند، ولی اگر به فتنه و گمراهی ادامه دهند و با فریب و مکر خویش مردم را از راه خداوند باز دارند، در آخرت باید هم پاسخگوی گمراهی خود و خم پاسخگوی گمراهی دیگران باشند چرا که مسبب گمراهی دیگران نیز بوده اند و با مکر و حیله و فریب آنان را از راه حق باز داشته اند.
عبارت« مَا أَنتُمْ عَلَيْهِ بِفَاتِنِينَ » نفی امکان وقوع فتنه ای است که آن مشرکان در صدد انجام آن بوده اند و تصور می کرده اند که هر که را بخواهند میتوانند با حیله خود گمراه کنند.
۴- اسلوب استفهام
یکی دیگر از سبکهای بیانی قرآن برای هشدار از فتنه ، اسلوب استفهام است، که به عنوان نمونه می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۴-۱- توبه،۱۲۶
خداوند در آیه ۱۲۶ از سوره توبه منافقانی را که هر ساله یک یا دو بار مریض می شوند ، به صورت سوالی و استفهامی مورد توبیخ قرار داده است و می فرماید:
« أَوَلاَ يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٍ مَّرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لاَ يَتُوبُونَ وَلاَ هُمْ يَذَّكَّرُونَ »
[ آيا نمىبينند كه آنان در هر سال يك يا دو بار بیمار مىشوند باز هم توبه نمىكنند و عبرت نمىگيرند]
منظور از فتنه در هر سال ، یعنی بیمار شدن و درد داشتن که در واقع بیماری مقدمه ای برای مرگ نیز می تواند باشد(طبرسی، مجمع البیان،۱۴۱۵ق، ج۵، ص۱۴۶)، ولی این منافقان از این بیماری و درد خود درس نمی گیرند ، متنبه نمی شودند ، توبه نمی کنند و عبرت نمی گیرند.
استفهامی که در اینجا مطرح است، تنها متوجه منافقان زمان پیامبر (ص) نیست بلکه بر هر منافقی در هر زمان و مکان صادق است. این استفهام که برای توبیخ است، به این خاطر است که آنان از بیماری خود درس نگرفته و توبه از اعمال ناشایست خویش نکرده اند.
۴-۲- قلم،۶
در سوره قلم خداوند سبحان خطاب به مشرکان و کافران کینه توز با استفهام توبیخی می فرماید:
« فَسَتُبْصِرُ وَيُبْصِرُونَ ﴿۵﴾ بأَييِّكُمُ الْمَفْتُونُ ﴿۶﴾ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ ﴿۷﴾ »
[ به زودى خواهى ديد و خواهند ديد (۵) [كه] كدام يك از شما دستخوش جنونيد (۶) پروردگارت خود بهتر مىداند چه كسى از راه او منحرف شده و [هم] او به راه يافتگان داناتر است (۷)]
خطاب« بأَييِّكُمُ الْمَفْتُونُ » که استفهام توبیخی است کنایه ای به کافران قریش مانند ابوجهل ، ولید بن مغبیرة و امثال آنان است که کفر ورزیدند و طغیان کردند و حق را تکذیب نمودند(طبرسی، جوامع الجامع،۱۴۱۸ق ، ج۳، ص۶۱).
خداوند خطاب به منکران می فرماید: که کدام یک از شما دیوانه هستند؟ پیامبر یا شما؟ خداوند می فرماید که در قیامت تو و آنان درخواهید یافت که آنان خودشان دیوانه هستند و خداوند به گمراهان و هدایت شدگان داناست. این یعنی آنان به خاطر گمراهیشان دارای دیوانگی هستند زیرا فردی مانند پیامبر را که میان مردم زمان خویش به امانت داری و قدرت فهم و تعقل بالا برخوردار بود به دیوانگی متهم کردند و چیزی را که واضح بود انکار کردند و از این رو اطلاق دیوانگی شایسته خودشان است.
در روایت آمده است که این آیه در شان کسانی نازل شده که وقتی پیامبر (ص) حضرت علی (ع) را در غدیر به عنوان جانشین خود معرفی کردند، گفتند که پیامبر توسط این جوان، به دیوانگی دچار شده است. سپس این آیه در شان آنان نازل شد(فرات کوفی،۱۴۱۰ق، ص ۴۵۹).
۵- اسلوب تهدید و ترساندن
در آیه ۱۰ از سوره مبارکه بروج، خداوند به ستمکاران و زورگویان که بر مومنان سیطره و سلطه نامشروع پیدا کرده اند و با بدترین شکنجه ها مانند سوزاندن آزارشان می دهند هشدار می دهد که اگر دست از کار خویش نکشند و توبه نکنند، به عذاب جهنم و آتش سوزان آن گرفتار خواهند شد.
خداوند می فرماید:
« إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ»
[ كسانى كه مردان و زنان مؤمن را سوزانده و بعد توبه نكردهاند ايشان راست عذاب جهنم و ايشان راست عذاب سوزان].
فراز« فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ » نشانگر تهدید الهی است که یکی دیگر از سبکهای بیانی قرآن در مساله هشدار از فتنه است.
در اینجا نکته ای وجود دارد و آن اینکه برای آزاری که ستمکاران به مومنان رسانده اند، از لفظ «فتنوا» که به معنای سوختن نیز استعمال گشته استفاده شده و نیز برای عذابی که برای آنان در نظر گرفته شده، از عبارت «عَذَابُ الْحَرِيقِ» استفاده شده که این هماهنگی و تناسب میان علت ستم آنان و نتیجه ستمشان است. دلیل آنکه فتنه در اینجا به معنای سوزاندن است، آن است که در آیه ۴و۵ از این سوره بحث از «اصحاب اخدود» و در آتش انداختن مومنین توسط آنهاست که این آیه نیز پرده از همان کار آنها بر می دارد و عاقبت کارشان را بیان می کند(نک: طوسی، ۱۴۰۹ق، ج ۱۰، ص۳۱۸).
۶- اسلوب «تبکیت» و «تقریع»(سرزنش و توبیخ)
یکی دیگر از اسلوب های هشدار از فتنه، اسلوب توبیخ است که در دو آیه قابل بررسی است:
۶-۱- توبه،۴۹
در آیه ۴۹ از سوره توبه، خداوند سبحان داستان تمرد و امتناع منافقان از جهاد را اینگونه توضیح می دهد:
«وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ ائْذَن لِّي وَلاَ تَفْتِنِّي أَلاَ فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُواْ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ »
[و از آنان(منافقان) كسى است كه مىگويد مرا [در ماندن] اجازه ده و به گناه مينداز هشدار كه آنان در گناه سقوط کردند و بىترديد جهنم بر كافران احاطه دارد]
درباره سبب نزول این آیه نقل شده است که رسول خدا (ص) هنگامی که خواست به نبرد تبوک با رومیان برود، به مردی که نامش «جد بن قیس» بود گفت: نظرت درباره نبرد با رومیان چیست؟ او گفت: میترسم اگر زنان رومی را ببینم دچار فتنه (گناه) شوم ، پس اجازه دهید تا به نبرد نیایم و به فتنه درنیفتم (به گناه آلوده نشوم). اینجا بود که این آیه در حق این فرد نازل شد(نک: قمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۹۲؛ حویزی، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۲۲۳).
در اینجا خطاب به این فرد و دیگر منافقانی که قصد اعراض از نبرد و بهانه جویی برای عدم شرکت در نبرد داشتند، آیه ای با سبک توبیخ و سرزنش نازل شده است که بیان می کند که آنها در واقع با تمرد از دستور رسول خدا(ص) دچار فتنه (گناه) شدند و به آن درافتادند. عبارت « أَلاَ فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُواْ » ناظر به این توبیخ است. از این رو چون از دستور پیامبر تمرد کردند، در انتهای آیه آمده که دوزخ بر آن کافران که همان منافقان هستند احاطه دارد. به تعبیر طبرسی، جهنم یا در روز قیامت یا هم اکنون بر آنان احاطه دارد و دلیل آنکه اکنون نیز بر آنان احاطه دارد آن است که چون تمرد کرده اند و تمرد، دلیل احاطه آنها توسط آتش است و این دلیل با آنان همراه است، پس گویا در وسط آتش قرار دارند(طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۷۰).
آنان به قول خودشان می خواستند گناه چشمی نکنند ، به گناه بزرگتری افتادند که سرپیچی از دستور ولی امرشان بود که پاسخ آن چیزی جز دوزخ نخواهد بود.
۶-۲- ذاریات،۱۴
در آیات ۱۰ تا ۱۴ از سوره ذاریات بحث از کافرین و منکران روز قیامت است؛ خداوند می فرماید:
« قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ ﴿۱۰﴾ الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ سَاهُونَ ﴿۱۱﴾ يَسْأَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ ﴿۱۲﴾ يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ ﴿۱۳﴾ ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هَذَا الَّذِي كُنتُم بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ ﴿۱۴﴾ »
[مرگ بر دروغپردازان (۱۰) همانان كه در ورطه نادانى بىخبرند (۱۱) پرسند روز پاداش كى است (۱۲) همان روز كه آنان بر آتش بسوزند (۱۳) عذاب [موعود] خود را بچشيد اين است همان [بلايى] كه با شتاب خواستار آن بوديد (۱۴)]
در اینجا خداوند منکران قیامت را مورد سرزنش قرار داده و می گوید که در آن روز این افراد در آتش بسوزند و سپس این جمله را برای تاکید بر توبیخ آنان می آورد که « ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هَذَا الَّذِي كُنتُم بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ »؛ یعنی بچشید همان عذاب و آتشی را که به سبب اعراض شما از حق و دوریتان از آن حق بود. این همان عذابی است که شما می خواستید تا زود فرا رسد و اکنون فرا رسیده است. به تعبیر طبرسی، این همان چیزی است که در دنیا تکذیبش می کردید و بعید ش می پنداشتید ولی الان در آن واقع شده اید وصحت آن را فهمیده اید(طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۵۶).
در واقع جوابی که در آیه ۱۴ آمده، پاسخ همان سوال آنهاست.
۷- اسلوب خبر
یکی دیگر از اسلوبهای بیان هشدار از فتنه، اسلوب خبر است که در آیه ۱۹۱ از سوره بقره بیان شده است:
« وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُم مِّنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ تُقَاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِن قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ »
[و هر كجا بر ايشان دستيافتيد آنان را بكشيد و همان گونه كه شما را بيرون راندند آنان را بيرون برانيد [چرا كه] شرك از قتل بدتر است [با اين همه] در كنار مسجد الحرام با آنان جنگ مكنيد مگر آنكه با شما در آن جا به جنگ درآيند پس اگر با شما جنگيدند آنان را بكشيد كه كيفر كافران چنين است]
فتنه در این آیه به معنای شرک است. عبارت « وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ » خبر از این می دهد که شرک از قتل بدتر است.
داستان از این قرار است که خداوند مومنان را به جنگ با کفار و مشرکان تشویق کرده زیرا آنان نبرد را ضد مومنان آغاز کرده بودند. خداوند می گوید که همان گونه که شما را بیرون راندند و آواره تان کردند شما هم آنها را بیرون کنید زیرا شرکی که اینان به آن اعتقاد دارند بدتر از کشته شدن است یعنی اگر شما با آنان نبرد نکنید و آنان شما را به عقیده خود درآورند و شما مشرک شوید بدترین وضعیت ممکن است. از این رو بهتر است کشته شوید ولی مشرک نشوید و به خداوند شرک نیاورید.
اینجا بحث عقیده مطرح است و از این رو زنده بودن به این ارزش دارد که اعتقاد شما در مسیر درستی باشد وگرنه زنده نبودن و کشته شدن بهتر است.
این عبارت خبری که هشدار از فتنه است تلنگری به روح و عقل انسان است که وجدان خویش را به کار گیرد و به هر قیمیت با دشمن خویش مسالمت نکند.
شبیه عبارت بالا ، عبارتی در آیه ۲۱۷ از سوره بقره آمده است:
« وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ »(بقره/۲۱۷) [ شرك از قتل بزرگتر است]
در اینجا هم از اسلوب خبری استفاده شده است.
۸- اسلوب تعجب
اسلوب دیگر قرآن برای هشدار از فتنه اسلوب تعجب است که سوره مائده قابل مشاهده است. خداوند درباره قوم بنی اسرائیل که رسولان الهی را تکذیب می کردند و آنها را مسخره می کردند و سپس آنها را می کشتند(طبرسی، مجمع البیان،۱۴۱۵ق ،ج۳،ص۳۸۹) می فرماید:
« وَحَسِبُواْ أَلاَّ تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُواْ وَصَمُّواْ ثُمَّ تَابَ اللّهُ عَلَيْهِمْ ثُمَّ عَمُواْ وَصَمُّواْ كَثِيرٌ مِّنْهُمْ وَاللّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ »
[ و پنداشتند كيفرى در كار نيست پس كور و كر شدند سپس خدا توبه آنان را پذيرفت باز بسيارى از ايشان كور و كر شدند و خدا به آنچه انجام مىدهند بيناست]
بنی اسرائیل گمان می کردند که دچار عقوبت نخواهند شد. از این رو با این تفکر خود به تدیج کر و کور شدند و از راه حق دور افتادند. پس از مدتی توبه کردند و خداوند توبه شان را پذیرفت ولی باز به خاطر هوای نفس خویش کر و کور شدند.
دراین آیه خداوند با تعجب می فرماید که اینان گمان می کنند که عذاب نخواهند شد و کیفری در کار نیست! عبارت « حَسِبُواْ أَلاَّ تَكُونَ فِتْنَةٌ » ناظر به همین تعجب است.
اینان گروهی از بنی اسرائیل هستند که در زمان انبیای خود این کارها را مرتکب شدند و سپس توبه کردند ولی در زمان حضرت محمد(ص) باز گروهی از آنان دچار گمراهی شدند و تصور کردند که وعده خداوند عملی شونده نیست (طبرسی، مجمع البیان،۱۴۱۵ق ،ج۳،ص۳۸۹).
البته در روایتی به نقل از ابن مسعود آمده است که « حَسِبُواْ أَلاَّ تَكُونَ فِتْنَةٌ » یعنی آن صحابه پیامبر گمان نمی کردند که در آزمایش شوند و خداوند آنان را توسط علی (ع) امتحان کند و در قیامت آنان را در این باره بازخواست نماید(قمی،۱۴۰۴ق ، ج۱، ص۱۷۵).
۹- اسلوب استثناء
آخرین اسلوب بیان هشدار از فتنه طبق استقصای ما، اسلوب استثناست که در دو سوره قابل مشاهده است:
۹-۱- انعام،۲۳
خداوند از زبان مشرکان کینه توز، درباره بهانه جویی شان و طفره رفتنشان در آخرت برای شرکشان در دنیا، می فرماید:
« ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ »
[آنگاه عذرشان جز اين نيست كه مىگويند به خدا پروردگارمان سوگند كه ما مشرك نبوديم]
این پاسخ زمانی است که خداوند در قیامت پس از حشر آنان و معبودهایشان از آنان سوال می کند؛ به تعبیر قرآن:
« وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَيْنَ شُرَكَآؤُكُمُ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ »(انعام/۲۲)
[و [ياد كن] روزى را كه همه آنان را محشور مىكنيم آنگاه به كسانى كه شرك آوردهاند مىگوييم كجايند شريكان شما كه [آنها را شريك خدا] مىپنداشتيد]
آنان در مقابل این سوال پروردگار جوابی ندارند جز اینکه به دروغ سوگند بخورند و بگویند ما مشرک نبودیم:« وَاللّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ ».
این دروغ آنان همان فتنه گری و طفره رفتن از جواب درست است که خداوند در آیه ۲۴ از اهمین سوره آنان را تمسخر نموده و بیان فرموده :
« انظُرْ كَيْفَ كَذَبُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ »
[بنگر چگونه بر خود دروغ مىبندند و برساختههايشان بر باد رفته است]
آمدن لفظه فتنه در اینجا در این اسلوب و ساختار، بیان شدت تکذیب آنان و عدم دیدن واقعیت است که با اینکه در قیامت واقع شده اند باز هم کینه توزی و لجاجت می کنند و از پذیرش واقعیت رویگردان اند.
در جمله « لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ »، مستثنی، تاویل جمله« أَن قَالُواْ وَاللّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ »: (قولهم وَاللّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ) است و مستثنی منه، « فِتْنَتُهُمْ » است.
۹-۲- اعراف، ۱۵۵
خداوند در سوره اعراف می فرماید:
« وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِّمِيقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُم مِّن قَبْلُ وَإِيَّايَ أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاء مِنَّا إِنْ هِيَ إِلاَّ فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَن تَشَاء وَتَهْدِي مَن تَشَاء أَنتَ وَلِيُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ»
[و موسى از ميان قوم خود هفتاد مرد براى ميعاد ما برگزيد و چون زلزله آنان را فرو گرفت گفت پروردگارا اگر مىخواستى آنان را و مرا پيش از اين هلاك مىساختى آيا ما را به [سزاى] آنچه كمخردان ما كردهاند هلاك مىكنى اين جز آزمايش تو نيست هر كه را بخواهى به وسيله آن گمراه و هر كه را بخواهى هدايت مىكنى تو سرور مايى پس ما را بيامرز و به ما رحم كن و تو بهترين آمرزندگانى]
در آیه فوق قرآن به جريان رفتن موسى (ع ) به ميعادگاه (طور) با جمعى از بنى اسرائيل پرداخته است. موسى (ع) هفتاد نفر از قوم خود را براى ميعاد انتخاب كرد. ولى بنى اسرائيل چون كلام خدا را شنيدند، از موسى (ع) تقاضا كردند از او بخواهد خود را نشان دهد. در اين هنگام زلزله عظيمى در گرفت ، و جمعيت هلاك شدند و موسى (ع ) مدهوش بر زمين افتاد؛ هنگامى كه به هوش آمد عرض كرد: «پروردگارا! اگر تو مى خواستى مى توانستى آنها و مرا پيش از اين هلاك كنى»؛ و من چگونه پاسخ قوم را بگويم كه بر سر نمايندگان آنها چنين حادثه ای رخ داده است. سپس گفت : پروردگارا اين درخواست نابجا تنها كار جمعى از سفهاى ما بود؛ آيا ما را به خاطر كار آنها هلاك مى كنى ؟ سپس موسى (ع ) به دنبال اين تضرع و تقاضا از پيشگاه خدا عرضه مى دارد: پروردگارا مى دانيم اين قضای تو بود كه هر كه را بخواهى و مستحق ببينى با آن گمراه مى كنى و هر كس را بخواهى و شايسته بدانى هدايت مى نمائى. در پايان آيه موسى (عليه السلام ) عرض مى كند: بار الها تنها تو ولى و سرپرست مائى ، ما را ببخش و مشمول رحمت خود قرار ده ، تو بهترين آمرزندگانى(مکارم شیرازی،۱۳۷۴ش،ج۶، صص۳۸۸-۳۹۱).
در واقع در این آیه خداوند خبر می دهد که موسی (ع) خطاب به خداوند گفت که این قضای تو بود که این خود مایه آزمایش ماست.
در این آیه جمله« إِنْ هِيَ إِلاَّ فِتْنَتُكَ » جمله استثنائیه است که اسلوب دیگری از هشدار و آگاهی از فتنه و قضای الهی را از زبان حضرت موسی (ع) بیان می کند.
قطعا این اسلوب بهتر از اسلوبی است که به صورت خبری است:«هی فتنتک» چرا که در استثنا ، تاکید و تصریح بیشتر و هشدار قویتر است. ضمیر «هی» که همان زلزله و لرزش کوه است، مستثنی منه و «فتنتک» مستثنی است.
۱۰- اسلوب شرط
اسلوب بعدی اسلوب شرط است که در سوره ذیل قابل مشاهده است:
۱۰-۱- مائده، ۴۱:
« يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لاَ يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُواْ آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِن قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذِينَ هِادُواْ سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِن بَعْدِ مَوَاضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هَذَا فَخُذُوهُ وَإِن لَّمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُواْ وَمَن يُرِدِ اللّهُ فِتْنَتَهُ فَلَن تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّهِ شَيْئًا أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللّهُ أَن يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ »
[ اى پيامبر كسانى كه در كفر شتاب مىورزند تو را غمگين نسازند [چه] از آنانكه با زبان خود گفتند ايمان آورديم و حال آنكه دلهايشان ايمان نياورده بود و [چه] از يهوديان [آنان] كه [به سخنان تو] گوش مىسپارند [تا بهانهاى] براى تكذيب [تو بيابند] و براى گروهى ديگر كه [خود] نزد تو نيامدهاند خبرچينى [=جاسوسى] مىكنند كلمات را از جاهاى خود دگرگون مىكنند [و] مىگويند اگر اين [حكم] به شما داده شد آن را بپذيريد و اگر آن به شما داده نشد پس دورى كنيد و هر كه را خدا بخواهد گمراه کند، هرگز در برابر خدا براى او از دست تو چيزى بر نمىآيد اينانند كه خدا نخواسته دلهايشان را پاك گرداند در دنيا براى آنان رسوايى و در آخرت عذابى بزرگ خواهد بود]
خداوند در این آیه پس از بیان حال منافقانی که در ظاهر اسلام خود را بیان می کردند ولی در باطن کفر می ورزیدند و نیز بیان حال یهودیانی که به نزد رسول خدا آمدند تا طبق خواسته و نفع خود ، حکم رسول خدا را بپذیرند یا اگر به نفعشان نبود رد کنند، توضیح می دهد که اینان در گمراهی شدیدی افتاده اند زیرا به خاطر اعمال خودشان و توجه صرف به هوای نفسانی خویش، چنان در گمراهی فرو رفته اند که نمی تواند کسی آنان را از آن گمراهی خارج کند.
سپس خداوند با اسلوب شرط می فرماید:
« وَمَن يُرِدِ اللّهُ فِتْنَتَهُ فَلَن تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّهِ شَيْئًا »
[ و هر كه را خدا بخواهد گمراه کند ، هرگز در برابر خدا براى او از دست تو چيزى بر نمىآيد]
منظور ما از ادات شرط در اینجا هم ادات جازم مانند: «ان» و «من» است و هم ادات شرط غیر جازم مانند:«اذا» و «لولا»، که در اینجا از ادات جازم استفاده شده است و جمله « وَمَن يُرِدِ اللّهُ فِتْنَتَهُ » شرط است و جواب آن جمله « فَلَن تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّهِ شَيْئًا » است.
عقابی که خداوند برای این دسته از گمراهان در نظر گرفته خواری در دنیا و مفتضح شدن ایشان و عذاب بزرگشان در آخرت است.
۱۰-۲- حج،۱۱
در سوره حج خداوند سبحان می فرماید:
« وَمِنَ النَّاسِ مَن يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ »
[و از ميان مردم كسى است كه خدا را فقط بر يك حال [و بدون عمل] مىپرستد پس اگر خيرى به او برسد بدان اطمينان يابد و چون بلايى بدو رسد روى برتابد؛ در دنيا و آخرت زيان ديده است اين است همان زيان آشكار]
خداوند در اینجا در مقام بیان حال برخی افرادی است که ایمان ضعیف دارند و نیز در مقام بیان حال منافقانی است که آرامش و طمانینه در نفس خویش و در کار خویش ندارند، بلکه پیوسته در اضطراب و نگرانی هستند.
در واقع اینان خداوند را تا زمانی عبادت و پرستش می کنندکه نعمت به سوی آنان جاری باشد ولی اگر شری به آنان رسید یا دچار درد و بیماری و خسارت و زیانی شدند روی بر می تابند و کافر می شوند.
به تعبیر قرآن، اینچنین فردی دچار خسران در دنیا و آخرت است زیرا نیت و تصور او نادرست است و خدا را به خاطر نعمتهای دنیایی اش عبادت می کند نه برای اینکه او خالق اوست و وی وظیفه عبادت و کرنش در مقابل او را دارد.
در جمله « وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ »، « إِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ » جمله شرط است که جمله جواب آن « انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ» است.
۱۱- اسلوب دعاء
یکی دیگر از اسلوبهای قرآنی در این عرصه، اسلوب دعاء و درخواست است. در دو سوره از قرآن کریم به این سبک برمی خوریم:
۱۱-۱- یونس،۸۳
خداوند در آیه ۸۳ از سوره یونس درباره قوم مؤمن حضرت موسی (ع) سخن به میان آورده است:
«فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلاَّ ذُرِّيَّةٌ مِّن قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِّن فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَن يَفْتِنَهُمْ وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِي الأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ»
[سرانجام كسى به موسى ايمان نياورد مگر فرزندانى از قوم وى در حالى كه بيم داشتند از آنكه مبادا فرعون و سران آنها ايشان را آزار رسانند و در حقيقت فرعون در آن سرزمين برترىجوى و از اسرافكاران بود]
داستان از این قرار است که آل فرعون قوم موسی را به بندگی گرفته بودند و می گفتند که اگر خداوند برای اینها ارزش و کرامتی قائل بود، ما را بر آنها مسلط نمی ساخت(قمی،۱۴۰۴ق ، ج۱، ص۳۱۴).
از این رو خداوند سخن حضرت موسی (ع) با قوم خود را در آیه ۸۴ اینگونه بیان می کند:
«وَقَالَ مُوسَى يَا قَوْمِ إِن كُنتُمْ آمَنتُم بِاللّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُواْ إِن كُنتُم مُّسْلِمِينَ »
[و موسى گفت اى قوم من اگر به خدا ايمان آوردهايد و اگر اهل تسليميد بر او توكل كنيد]
از این رو قوم موسی که به او ایمان آورده بودند، به خداوند توجه نمودند که آیه شریفه آن را اینگونه نقل می کند:
«فَقَالُواْ عَلَى اللّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ »
[پس گفتند بر خدا توكل كرديم پروردگارا ما را براى قوم ستمگر [مایه] عبرت قرار مده]
آنان به خداوند گفتند و از او درخواست کردند که آنان را مایه عبرت ستمکاران قرار ندهد، یعنی برای آنان مشکلی ایجاد نشود و آزار نبینند.
عبارت« رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ » ناظر به دعای آنهاست، که اسلوبی برای دفع فتنه است.
۱۱-۲- ممتحنه،۴
در سوره ممتحنه آیه ۴ نیز خداوند درباره حضرت ابراهیم (ع) و پیروان مومن او سخن به میان می آورد:
« قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَاء مِنكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاء أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِن شَيْءٍ رَّبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ »
[ قطعا براى شما در [پيروى از] ابراهيم و كسانى كه با اويند سرمشقى نيكوست آنگاه كه به قوم خود گفتند ما از شما و از آنچه به جاى خدا مىپرستيد بيزاريم به شما كفر مىورزيم و ميان ما و شما دشمنى و كينه هميشگى پديدار شده تا وقتى كه فقط به خدا ايمان آوريد جز [در] سخن ابراهيم [كه] به [نا]پدر[ى] خود [گفت] حتما براى تو آمرزش خواهم خواست با آنكه در برابر خدا اختيار چيزى را براى تو ندارم اى پروردگار ما بر تو اعتماد كرديم و به سوى تو بازگشتيم و فرجام به سوى توست]
خداوند خطاب به مسلمانان توضیح می دهد که ابراهيم (عليه السلام ) بزرگ پيامبران كه زندگيش سرتاسر، درس بندگى و عبوديت خدا، جهاد فى سبيل الله ، و عشق به ذات پاك او بود، ابراهيم كه امت اسلامى از بركت دعاى او، و مفتخر به نامگذارى او مى باشد، مى تواند براى شما سرمشق خوبى در اين زمينه گردد(مکارم شیرازی، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص ۱۸).
منظور از تعبير (و الذين معه ) (آنها كه با ابراهيم بودند) مؤمنانى است كه او را در اين راه همراهى مى كردند، هر چـند قليل و اندك بودند، و اين احتمال كه منظور پـيامبرانى است كه با او هم صدا شدند، يا انبياء معاصر او - چنانكه بعضى احتمال داده اند - بعيد به نظر مى رسد، به خصوص كه مناسب اين است كه قرآن در اينجا پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) را به (ابراهيم )، و مسلمانان را به اصحاب و ياران او، تشبيه كند، در تواريخ نيز آمده است كه گـروهى در بابل بعد از مشاهده معجزات ابراهيم به او ايمان آوردند، و در هجرت به سوى شام او را همراهى كردند، و اين نشان مى دهد كه او ياران وفادارى داشته است(مکارم شیرازی،۱۳۷۴ش ، ج۲۴، ص ۱۸).
پیروان ابراهیم خطاب به مشرکان و بت پرستان می گویند: ما نه شما را قبول داريم ، و نه آئين و مذهبتان را، ما هم از خودتان و هم از بتهاى بى ارزشتان متنفريم(مکارم شیرازی،۱۳۷۴ش ، ج۲۴، صص ۱۸-۱۹). سپس داستان ادامه دارد تا اینکه مومنان با دعای خویش از پروردگار خود می خواهند:
« رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلَّذِينَ كَفَرُوا وَاغْفِرْ لَنَا رَبَّنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ »(ممتحنه/۵)
[پروردگارا ما را مایه عبرت كسانى كه كفر ورزيدهاند مگردان و بر ما ببخشاى كه تو خود تواناى سنجيدهكارى]
عبارت « رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلَّذِينَ كَفَرُوا » ناظر به همین اسلوب دعا برای دفع فتنه است.
نتیجه گیری
آنچه در این مجال آمد، نشان داد که «فتنه» در لغت به معنای سوزاندن یک چیز با آتش است و در اصطلاح دینی و در زبان دین ،«فتنه» به معنای شرایطی است که موجب آزمایش و امتحان انسان است و انسان طبق نوع عملکرد خود در این شرایط، شایسته سرزنش یا تشویق می شود. از این رو «فتنه» طبق مصداق آن و مورد خاصش، معنای خاصی پیدا می کند. «فتنه» ۱۶معنای قرآنی و ۷ معنای روایی دارد. سبک بیانی قرآن در کاربرد واژه «فتنه» شامل اسلوب امر، اسلوب نهی، اسلوب نفی، اسلوب استفهام، اسلوب تهدید و ترساندن، اسلوب «تبکیت» و «تقریع»(سرزنش و توبیخ)، اسلوب خبر، اسلوب تعجب، اسلوب استثناء ، اسلوب شرط و اسلوب دعاء است. این اسلوبها هر یک در موردی خاص به فراخور حکمت خداوند برای هدایت بشر استفاده شده که زبان قرآن را دارای طراوت خاص بیانی نموده و در واقع از زبان عرفی عرب نشات گرفته که به خوبی در انسان اثر خود را در هر تعلیم و آموزه دینی می گذارد و باعث دلچسبی، دل انگیزی و شیوایی بیان قرآن می شود.
فهرست منابع
الف) کتاب
۱. قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند
۲. ابن حبان بستی، ابوحاتم محمد(۱۴۱۴ق)، صحیح ابن حبان، تحقيق : شعيب الأرنؤوط، بی جا: مؤسسة الرسالة ،چ۲، ج۵
۳. ابن حنبل، احمد(بی تا)، مسند احمد، بيروت: دار صادر، ج۲و۳و۵
۴. ابن عاشور، محمد طاهر(بی تا)، تفسیر التحریر و التنویر، بی جا: الدار التونسیه للنشر، ج۶
۵. ابن فارس، ابو الحسین احمد(۱۴۰۴ق)، معجم مقاييس اللغه، تحقيق : عبد السلام محمد هارون، بی جا: مكتبة الإعلام الإسلامي، ج۴
۶. ابن منظور، محمد بن مکرم(۱۴۰۵ق)، لسان العرب، قم: نشر أدب الحوزه، ج۱۳
۷. ابو یعلی، احمد بن علی بن مثنی تمیمی(بی تا)، مسند ابی یعلی، تحقيق : حسين سليم أسد، بی جا: دار المأمون للتراث، ج۶
۸. بخاری، محمد بن اسماعیل(۱۴۰۱ق)، صحیح البخاری، بی جا: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، ج۱و۲و۴و۵و۸
۹. بیهقی، ابو بکر احمد بن حسین(بی تا)، السنن الکبری، بی جا: دار الفكر، ج۳
۱۰. تفليسي، ابوالفضل ابراهيم بن حبيش(۱۳۷۱ش)، وجوه قرآن، به اهتمام مهدي محقق، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران
۱۱. جرجاني، شريف علي بن محمد(۱۳۰۶ق)، التعريفات، مصر: بی نا
۱۲. جوهری، اسماعیل بن حماد، (۱۴۰۷ق)، الصحاح، تحقيق : أحمد عبد الغفور العطار، بيروت: دار العلم للملايين،چ۴، ج۶
۱۳. حويزي، عبدعلی بن جمعه(۱۴۱۲ق)، تفسير نور الثقلين، تصحيح وتعليق : السيد هاشم الرسولي المحلاتي، قم: مؤسسة إسماعيليان للطباعة والنشر والتوزيع، چ۴، ج۲
۱۴. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد،(۱۴۰۴ق)، مفردات غريب القرآن، بیجا: دفتر نشر الكتاب، چ۲
۱۵. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر(۱۳۸۰ش)، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد سالم هاشم، قم: فخر دین، چ۱، ج۲
۱۶. صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی(بی تا)، من لا يحضره الفقيه، تصحيح وتعليق : علي أكبر الغفاري، قم : مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة، چ۲، ج۱
۱۷. طبرسي، ابوعلی فضل بن حسن(۱۴۱۵ق)، تفسير مجمع البيان، تحقيق وتعليق : لجنة من العلماء والمحققين الأخصائيين، تقديم: السيد محسن الأمين العاملي، بيروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات،چ۱،ج۳و۵و۷و۸و۹
۱۸. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن(۱۴۱۸ق)، جوامع الجامع، تحقيق : مؤسسة النشر الإسلامي،قم: مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين، چ ۱، ج۲و۳
۱۹. طوسي، محمد بن حسن(۱۴۰۹ق)، التبيان، تحقيق وتصحيح : أحمد حبيب قصير العاملي، بی جا : مكتب الإعلام الإسلامي، چ۱،ج ۱۰
۲۰. عیاشی، محمد بن مسعود(بی تا)، تفسير العياشي، تحقيق وتصحيح وتعليق : السيد هاشم الرسولي المحلاتي، تهران: المكتبة العلمية الإسلامية، ج۲
۲۱. فؤاد عبدالباقی، محمد(۱۳۶۴ق)، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره: دار الکتب المصریه
۲۲. فرات کوفی، فرات بن ابراهیم(۱۴۱۰ق)، تفسير فرات الكوفي، تحقيق : محمد الكاظم، تهران: مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الإسلامي، چ۱،
۲۳. فراهیدی، خلیل بن احمد(۱۴۰۹ق)، كتاب العين، تحقيق : الدكتور مهدي المخزومي و الدكتور إبراهيم السامرائي، بی جا: مؤسسة دار الهجرة، چ۲، ج۸
۲۴. فيض كاشاني، مولی محسن(۱۴۱۶ق)، التفسير الصافي، تهران: مكتبة الصدر، چ۲، ج۲
۲۵. قمي، علي بن إبراهيم(۱۴۰۴ق)، تفسير القمي، تصحيح وتعليق وتقديم : السيد طيب الموسوي الجزائري، قم: مؤسسة دار الكتاب للطباعة والنشر، چ۳، ج۱-۲
۲۶. كليني، محمد بن یعقوب(۱۳۶۳ش)، الكافي، تصحيح وتعليق : علي أكبر الغفاري، تهران: دار الكتب الإسلامية ، چ۵، ج۵
۲۷. متقی هندی، علی بن حسام الدین(۱۴۰۹ق)، كنز العمال، ضبط و تفسير : الشيخ بكري حياني / تصحيح وفهرسة : الشيخ صفوة السقا، بيروت: مؤسسة الرسالة، ج۷
۲۸. مسلم بن حجاج نیشابوری(بی تا)، صحیح مسلم، بيروت: دار الفكر، ج۸
۲۹. مطهري، مرتضي(۱۳۷۷ش)، آشنايي با قرآن، بی جا: صدرا، چاپ اول
۳۰. مكارم شيرازي، ناصر(۱۳۷۴ش)، تفسير نمونه، تهران: دارالكتب الاسلاميه، ج ۶ و۲۱و۲۴
ب) مقاله
۱. رضایی اصفهانی، محمد علی(۱۳۸۶ش)، «تجلی جادوانگی قرآن در قاعده جری و تطبیق»، اندیشه دینی، ش ۲۵
برنامه درسهایی از قرآن
تاريخ پخش: 02/02/89
بسم الله الرحمن الرحيم
«الهي انطقني بالهدي و الهمني التقوي»
آغاز سال 89 را با برادران و خواهران در بندرعباس هستيم. بحثي كه در اين جلسه و شايد چند جلسه‌ي ديگر هم مطرح مي‌خواهم بكنم بحث فتنه است. فتنه‌هاي دروني، فتنه‌هاي بيروني، معناي فتنه، موارد فتنه، چون همه‌ي ما به نحوي گرفتار يك فتنه‌اي مي‌شويم، يا شده‌ايم. چه كساني دنبال فتنه هستند؟ بنابراين بحث ما اين است: فتنه‌ها و خنّاس‌ها. بسم‌الله الرحمن الرحيم. درسهايي از قرآن و عترت. موضوع: فتنه‌ها و خنّاس‌ها.
1- خطر فتنه، بيش از قتل و كشتار
خنّاس يعني ناپيدا. يعني گاهي آدم از دشمن مخفي ضربه مي‌خورد. مي‌رود پنهان مي‌شود، كمين مي‌شود، مي‌آيد حمله مي‌كند. در قرآن دو آيه داريم. يك آيه داريم «الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْل» (بقره/191) يعني فتنه از كشتن سخت‌تر است. يك آيه داريم «الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْل» (بقره/217) «اكبر» است يعني بزرگتر است. «أشد» است يعني سخت‌تر است. فتنه به معناي شكنجه، به معناي بلا. اينكه مي‌گويند: فتنه «أشَد» است يا «اكبر» به خاطر اينكه اگر آدم كشته شود، بالاخره دنيا را از دست داده است. ولي آخرت دارد. اما آدمي كه تحت شكنجه باشد، دنياي تلخي دارد و هنوز هم به آخرت نرسيده است. در اينكه چه چيز اكبر است و چه چيز أَشَد، اين دست خداست. خدا گفته فتنه بزرگتر است. حالا معناي فتنه چيست براي شما عرض مي‌كنم.
موارد فتنه را من صبح ديدم، حدود 1400 بار كلمه‌ي «فتنه» در روايات آمده است. يك سيصد تا را من تقريباً ديدم خسته شدم. از اين سيصد تا 20 مورد را براي شما مي‌گويم. موارد فتنه، چه چيزهايي فتنه است؟ موارد فتنه، به چه چيزهايي فتنه مي‌گويند؟
1- محروميت سبب فتنه است. بعضي‌ها گرفتار فتنه مي‌شوند، چون محروم هستند. در قرآن يك آيه‌اي داريم مي‌گويد: زكات را نزد پيغمبر مي‌آوردند، پيغمبر تقسيم مي‌كرد. يك عده چون زكات به آنها نمي‌رسيد، نيش مي‌زدند. نيش را «لُمَزه» مي‌گويند. «وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ» (همزه/1) «هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ» يعني نيش مي‌زدند. «وَيْلٌ» يعني واي! واي بر كسي كه نيش مي‌زند. آنوقت «يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعين» (توبه/79) «َيَلْمِزُونَ» همان «لُمزه» است. يك عده‌اي «وَ مِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقات» (توبه/58) يعني عده‌اي در زكات نيش مي‌زنند. مي‌گويند: پول ها را بردند، خوردند. خودشان تقسيم كردند. مي‌گويد: اين به خاطر اين است كه به او نداديد. يك خرده به خودش بدهي ديگر آرام مي‌شود. «فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا» (توبه/58) اگر يك خرده زكات «اُعطوا» عطا شود، به آنها داده شود، «رَضوا» راضي هستند. اگر به آنها داده نشود فتنه مي‌كنند. يعني گاهي وقت‌ها دست به آشوب مي‌زنند، به خاطر اينكه پول به آنها نرسيده است. پست به آنها نرسيده است. غذا به آنها نرسيده است. مثلاً استخدام نمي‌شود، فحش مي‌دهد. قرعه به نامش نمي‌افتد فحش مي‌دهد. حالا شوراي شهر است. وكيل است. وزير است. رييس جمهور است. رأي او كم شده، بالا شده، محروميت سبب اين است كه انسان در فتنه بيافتد، رأي آوردن هم سبب فتنه است. هردو فتنه است. يكجا مي‌گوييم: محروميت‌ها، مثلاً داريم كه الهي «لَا تَفْتِنِّي بِمَا مَنَعْتَنِي» (بحارالانوار/ج94/ص302) خدايا آن را كه از من منع مي‌كني، به من نمي‌دهي سبب فتنه است. من را در فتنه‌هاي محروميت قرار نده. «و لَا تَفْتِنِّي بِمَا مَنَعْتَنِي فَأَحْسُدَ خَلْقَك» (صحيفه/158) روي حسادت فتنه مي‌كنم.
2- داشتن و نداشتن، هر دو زمينه فتنه
2- يكي هم كاميابي‌ها؛ رأي آوردن بستر فتنه است. رأي نياوردن هم بستر فتنه است. قرآن مي‌فرمايد: «وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْر» (انبيا/35) يعني هم شر سبب فتنه است، هم خير. ممكن است زشتي سبب فتنه باشد، ممكن است زيبايي سبب فتنه باشد. هردو مي‌تواند فتنه باشد. كاميابي، مي‌گويد: «لَا تَفْتِنِّي بِمَا مَنَعْتَنِي» اينجا مي‌گويد: «بِمَا مَنَعْتَنِي» مرا منع كردي، به من ندادي، محروم هستم. به فتنه افتادم. اينجا مي‌گويد: «بِمَا مَتَّعْتَنِي» (بحارالانوار/ج100/ص66) «مَتَّعْتَنِي» هيچ‌كس از فتنه دور نيست. بنده را در تلويزيون راه مي‌دهند، بحثم گل مي‌كند. مشهور مي‌شوم. همين شهرت فتنه است. مي‌گويم: حالا كه شهرت دارم، بيايم از اين شهرتم دست به اين كار بزنم. گاهي هم از تلويزيون مرا بيرون مي‌كنند. زنگ مي‌زنند ديگر نيا. آن هم يك فتنه‌ي ديگر.
عاشقي فتنه است. در جنگ تبوك بعضي‌ها آمدند گفتند: يا رسول‌الله! شما اجازه بده ما به جنگ نياييم. فرمود: چرا؟ فرمود: در جنگ تبوك جنگ با رومي‌ها است و دختران رومي زيبا هستند. من مي‌ترسم جبهه بيايم نگاهم به دخترهاي زيبا بيافتد، حواس من پرت شود. «لا تَفْتِنِّي» (توبه/49) مرا به فتنه نياندازيد. بحثمان فتنه است. فرمود: همين كه مي‌خواهيد به اين اسم فرار كنيد، فتنه همين است. فتنه همين است كه مي‌خواهيد جيم شويد. شما به اسم تقوا فرار مي‌كنيد. عاشقي فتنه است.
3- خطر يأس و نااميدي از رحمت الهي
يأس فتنه است. «لَا تَفْتِنِّي بِالْقُنُوط» (صحيفه/72) آدم اگر مأيوس شود، فتنه است. مي‌گويد: من ديگر بدبخت هستم. من ديگر ترقّي نمي‌كنم. من ديگر آبرويم رفت. ديگر مردم مرا قبول ندارند. ديگر نمي‌دانم اين شوهر من معتاد است، نجات پيدا نمي‌كند. ديگر حالا كه استخدام... ديگر سن من بالا رفت، ديگر بچه‌دار نمي‌شوم. خواستگار براي من نمي‌آيد. الآن ده سال است بچه‌دار نشدم، ديگر بچه‌دار نمي‌شوم. ديروز پاي ماشين يك نفر آمد گفت: من 20 سال است بچه‌دار نشدم. بعد از 20 سال خدا به من بچه داده است. پدر من 45 سالگي بچه‌دار شد. 45 سالگي! خيلي از جوان‌ها دست به كاري مي‌زنند، شكست مي‌خورند. پشت ماشين مي‌نشيند تصادف مي‌كند. مي‌گويد: ديگر پشت ماشين نمي‌نشينم. اين يأس فتنه است كه آدم بگويد: نه من به بن‌بست رسيدم. اسلام بن بست ندارد. يكبار ديگر. اسلام بن بست ندارد. يأس از گناهان كبيره است. من ديگر به جايي نمي‌رسم. من ديگر... هيچ چيز نيست. خدا را چه ديدي. در قرآن همه‌ي قصّه‌هايي كه نقل كرده است، مي‌گويد: به بن بست نرسيديم. درخت خشك است. تو چه مي‌داني؟ همين درخت خشك را «تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيًّا» (مريم/25) از همين درخت خشك من براي تو خرما درست مي‌كنم. يعني بن‌بست نيست.
لشگر فيل‌سوار آمدند كعبه را خراب كنند، يك عده گفتند: چه شد؟ لشگر فيل‌سوار تا درون مكه آمدند. ديگر تمام شد. الآن كعبه خراب مي‌شود. قرآن مي‌گويد: «تَرْميهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ» (فيل/4) يعني بن بست نيست. لشگر ابرهه را پودر مي‌كنم.
هلي‌كوپترهاي آمريكا حركت كردند. تمام شد. نه تمام نشد. شن‌هاي طبس مي‌آيد، هلي‌كوپترهاي آمريكا را پايين مي‌اندازد. بن بست نيست. شاه با قدرتش تمام نيروي دريايي و هوايي و نمي‌دانم زميني، همه در اختيار شاه است. فرمانده‌ي كل قوا است. امام چه چيز دارد؟ شما حرف حسابتان چيست؟ آدم مستأجرش را نمي‌تواند از خانه بيرون كند. شما مي‌خواهيد شاه را از مملكت بيرون كنيد؟ حرف بعضي از مردم زماني كه مي‌گفتند: مرگ بر شاه! بعضي از پدرها به جوان‌ها مي‌خنديدند. مي‌گفتند: شما چه مي‌گوييد؟ مستأجر را نمي‌شود از خانه‌اش بيرون كرد. شما مي‌خواهيد شاه را از مملكت بيرون كنيد؟ امكان ندارد. مي‌گفتند: اصلاً محال است. نه محال نبود. امام خميني شاه را بيرون كرد.
صدام با يك لشگر مجهز با همه‌ي حمايت‌هاي دنيا، آنوقت شما يك مشت بسيجي كه تازه اسلحه دست گرفتيد، بن بست نيست. تا لب غار آمدند. الآن پيغمبر را مي‌گيرند. مي‌گويد: نترس! تار عنكبوت مي‌آيد در غار، پيغمبر را حفظ مي‌كند. آقا مجرم است. «إِلاَّ الَّذينَ تابُوا» (بقره/160) توبه است. از بين رفت. خدا جبّار است. «وَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوت» (فقيه/ج1/ص512) جبروت يعني جبران مي‌كند. خدا مي‌تواند همه كاري بكند. اينكه انسان احساس كند كه ديگر شوهر گيرش نمي‌آيد، ديگر بچه‌دار نمي‌شود. ديگر نمي‌دانم با اين گناهي كه كرد، ديگر آبرو ندارد. اصلاً در اسلام بن بست نيست. تكرار مي‌كنم، در اسلام بن بست نيست.
4- تكيه بر قدرت و ثروت، عامل فتنه و انحراف
اينكه انسان خودش را در امان ببيند. اين هم يك فتنه است. بگوييم: ببين اينقدر پدر ما براي ما گذاشته است، تا آخر عمر خوش هستيم. بچه پولدارها! اينقدر كارخانه، اينقدر سرمايه داريم. من به جايي رسيدم كه كسي نمي‌تواند من را بشكند. فرعون مي‌گفت: «أَ لَيْسَ لي مُلْكُ مِصْر» (زخرف/51) من با حكومت مصر شكست پذير هستم؟ بله! غرق شد. قارون مي‌گفت: «أُوتيتُهُ عَلى عِلْمٍ عِنْدي» (قصص/78) «عِلْمٍ عِنْدي» يعني يك اطلاعاتي دارم كه به خاطر اين مغز اين پول‌ها را جمع كردم. در خاك فرو رفت. هيچ‌كس خودش را در امان نداند. من مطالعه كردم حتماً در كنكور نفر اول مي‌شوم. يك وقت مي‌بيني سر جلسه‌ي امتحان هرچه خواندي يادت مي‌رود. هيچ‌كس خودش را در امان نداند. من را ببينيد، بازوهايم را! صد سال زنده هستم! تا مي‌گويد: صد سال زنده هستم، اين خيلي مهم است كه انسان خودش را در امان بداند. ممكن است آدم در دكان نانوايي گرسنگي بخورد. ممكن است آدم در اتاق پول گرسنه باشد. در اتاق پول گرسنه باشد.
چشم‌داشت به ديگران، «وَ لَا تَفْتِنِّي بِالنَّظَر» پشت ماشين نشسته است، حالا ماشينش خوب است ديگر. حالا پيكان است، پژو است، هرچه است. يك ماشين قشنگ‌تر مي‌بيند. اوه... چه شده است؟ اين چشم دارد. فلاني فلان تالار را گرفته، من هم مي‌خواهم، از دخترعمويم كه كمتر نيستم. به داماد مي‌گويد: تو هم بايد يك چنين تالاري بگيري. هيچي! داماد را وادار به قسط و قرض و گدايي مي‌كند كه تالارش مثل تالار دخترعمويش باشد. دخترعمو ي مرا با بيست تا ماشين بردند. تو مي‌خواهي مرا با گاري ببري؟ تو مي‌خواهي مرا با پيكان ببري؟ اين چشم‌و هم‌چشمي فتنه است. «وَ لَا تَفْتِنِّي بِالنَّظَر» خدايا يك روحيه به من بده با نگاه «وَ لَا تَفْتِنِّي بِالنَّظَر»، «نظر» نگاه كردن. با نگاه كردن من به فتنه نيفتم. يعني هركس هركاري مي‌كند، بكند. تو تلاش خودت را بكن، ديگر باقي‌اش با خدا. شكنجه فتنه است. گناه فتنه است. «وَ الذَّنْبَ فِتْنَة» (بحارالانوار/ج65/ص384) سؤ استفاده فتنه است.
يك كسي خدمت امام آمد گفت: من اسلحه فروش هستم. فرمود: اگر اسلحه‌فروش هستيد، «لَا تَبِعْهُ فِي فِتْنَةٍ» (كافي/ج5/ص113) زماني كه فتنه است، اسلحه نفروش. يك كسي مي‌گويد: عصايت را به من بده. اگر مي‌داني اين عصباني است، عصا را به او نده. چون عصا را به او بدهي، چون در حال عصبانيت ممكن است تجاوز كند. «لَا تَبِعْهُ فِي فِتْنَةٍ» وقتي فتنه است، اسلحه نفروش. ممكن است اين اسلحه‌ها...
خلوت كردن با اجنبي فتنه است. آدم در خانه‌ي نامحرم است، خودش هست و زن برادرش. خودش هست و دختر خاله‌اش. خودش هست و دختر عمه‌اش. در خانه تنهاست و در هم بسته است. نماز خواندن در اين خانه هم گير دارد. در خانه‌اي كه يك زن و شوهر نامحرم هستند، دختر و پسر نامحرم هستند، اين ديگر فتنه است. نماز هم گير دارد. از خانه بيرون برويد.
حبّ دنيا فتنه است. «إِنَّ حُبَّ الدُّنْيَا وَ الْأَمْوَالِ فِتْنَة» (بحارالانوار/ج22/ص122) «كُلَّ فِتْنَةٍ بَذْرُهَا حُبُّ الدُّنْيَا» (بحارالانوار/ج13/ص353) روايت داريم علاقه به دنيا فتنه است. دنيا خوب است. علاقه به دنيا بد است. چون آدم سر دنيا بسياري از جنگها، نمي‌دانم سرقت‌ها، خودكشي‌ها، توطئه‌ها، سرقت‌ها، غضب‌ها، بسياري از اينها به خاطر موارد فتنه در روايات است. سر و كار داشتن با بچه‌هاي خوش‌صورت. رفت و آمد با بچه‌هاي زيبا حديث داريم كه صبح حديثش را ديدم. «فَإِنَّ فِتْنَتَهُمْ أَشَدُّ مِنْ فِتْنَةِ الْعَذَارَى فِي خُدُورِهِنَّ» (وسايل‌الشيعه/ج20/ص340) ارتباط با پسر زيبا خطرش از ارتباط با دختر زيبا بيشتر است.
تأخير ازدواج! حديث داريم «إِذَا جَاءَكُمْ مَنْ تَرْضَوْنَ خُلُقَهُ وَ دِينَهُ فَزَوِّجُوهُ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَة» (كافي/ج5/ص347) اگر يك داماد، خواستگاري آمد كه اين دينش خوب است، اخلاقش هم خوب است. ديگر حالا اين سربازي رفته يا نرفته، پدرش پيكان دارد يا پژو، نمي‌دانم خانه‌اش شخصي است يا رهني است يا اجاره‌اي، اگر دامادي سراغ دختر شما آمد، كه اين داماد دينش و اخلاقش «تَرْضَوْنَ خُلُقَهُ وَ دِينَهُ» از دين و اخلاقش راضي بوديد، «فَزَوِّجُوهُ» ديگر گير نده. لهجه‌اش ترك است، يا عرب. فارس است يا يزدي يا اصفهاني، چه كار به لهجه‌اش داري؟ نگاه كن داماد را مي‌پسندي، هيچ شرطي نكن. جز دين و اخلاق! هيچ شرطي نكن. اگر دخترتان را در خانه نگه‌داريد و اين داماد را رد كنيد، قرآن مي‌گويد: «تَكُنْ فِتْنَةٌ فِي الْأَرْضِ وَ فَسادٌ كَبيرٌ» (انفال/73) فتنه و فساد كبير مي‌شود. تأخير ازدواج فتنه است.
5- نگاه حرام، زمينه گسترش فتنه و فساد
چشم‌چراني فتنه است. نگاه كردي ديدي شكلش زيباست، نگاه دوم چشمت را پايين بيانداز. حالا كه زيباست يك خرده ديگر او را ببينيم. يكبار ديگر هم او را ببينيم. اصلاً گاهي اين نگاه دوم فتنه است. حديث داريم «النَّظْرَةُ بَعْدَ النَّظْرَةِ تَزْرَعُ فِي الْقَلْبالشَّهْوَةَ وَ كَفَى بِهَا لِصَاحِبِهَا فِتْنَةً» (فقيه/ج4/ص18) نگاه روي نگاه، شهوت را تحريك مي‌كند، شهوت كه شد فتنه پيش مي‌آيد.
زبان فتنه است. زبان فتنه است. گاهي يك كلمه مي‌گويي فتنه مي‌شود. زبان فتنه است. «فِتْنَةُ اللِّسَانِ أَشَدُّ مِنْ ضَرْبِ السَّيْفِ» (بحارالانوار/ج68/ص286) يعني فتنه‌ي زبان از فتنه‌ي شمشير سخت‌تر است. چون گاهي جاي شمشير خوب مي‌شود. گاهي دو نفر با هم دعوا مي‌كنند در بده و بستان و كتك‌كاري، مي‌گويد: برو مثلاً دزده! يك چيزي هم از زبانش به طرف مي‌گويد. بعد مردم مي‌آيند و اينها را آشتي مي‌دهند. مي‌گويد: خوب دعوا هيچي! تو وسط دعوا به من گفتي: دزد! چه چيزي دزديده بودم؟ مي‌بينيد كه جاي كتك‌كاري خوب مي‌شود،آنكسي كه در دعوا دزد گفته است، آن در ذهنش مي‌ماند.
عابد جاهل يعني مقدّس احمق، مقدّس احمق فتنه است. گروه فرقان در اول انقلاب كه مطهري را ترور كردند، مقدّسين احمق! قرآن مي‌خواند. عابد همين ريگي جنايتكار، نه سواد دارد. هيچي هيچي! قرآن را هم تفسير مي‌كند. حيا هم خوب چيزي است. ما حتي به طلبه‌ها هم سفارش مي‌كنيم كه اگر كمتر از ده سال درس عربي خواندي، يعني غير از ديپلم ده سال هم بايد در حوزه باشي. زير ده سال كسي حق ندارد تفسير بگويد. آنوقت آقاي ريگي براي ما تفسير مي‌گويد. حيا هم خوب چيزي است. مسئله‌ي عابد احمق.
در كربلا مي‌گفتند: «يَا خَيْلَ اللَّهِ ارْكَبِي» (بحارالانوار/ج44/ص391) عمر سعد گفت: اي لشگر خدا سوار شويد حسين را بكشيد. يعني كشتن حسين لشگر خدا شدند. آنهايي كه حسين را كشتند مي‌گفتند: «يَا خَيْلَ اللَّهِ» يعني اي سپاه خدا. اي سپاه خدا! «ارْكَبِي» سوار شويد برويد حسين را بكشيد. نماز جماعت داشتند. ريش داشتند. عابد احمق! خوارج همينطور بودند. ابن‌ملجم قيافه‌اش خيلي قيافه‌ي... اينجاي پيشاني آنها از سجده پينه بسته بود. عابد احمق! همينكه ديدند قرآن سر ني شده در صفين گفتند: درست است. هرچه حضرت علي فرمود: بابا اين قرآن‌ها، صحيفه، اينها قرآن كتبي است. قرآن ناطق من هستم.
شاه مكه مي‌رفت، لباس احرام مي‌پوشيد، يك دعا هم مي‌كرد. عكسش را چاپ مي‌كردند. مي‌گفتند: ديگر از اين آدم بهتر مي‌خواهي؟ ببين اعلي حضرت رفته قرآن چاپ كرده ديگر. كسي اگر بصيرت نداشته باشد، با يك ريش، با يك چاپ قرآن، با يك لباس احرام، آقا مسجد ساخته، خيلي آدم خوبي است. مسجد ساخته، بله مسجد ساخته ولي درآمدش از كجاست؟ چه هدفي داشته است؟
اسلام روي هدف‌ها خيلي عنايت دارد. «إِيَّاكُمْ وَ الْجُهَّالَ مِنَ الْمُتَعَبِّدِينَ وَ الْفُجَّار» (بحارالانوار/ج1/ص207) عالم فاجر يعني عالم بي‌تقوا، فتنه است. باسواد دانشمند هم ممكن است استاد دانشگاه باشد. ممكن است آيت‌الله باشد. حجة‌الاسلام باشد. ولي بي‌تقوا باشد. دانشمند بي‌تقوا فتنه است. عبادت‌كننده احمق فتنه است. خيلي حديث قشنگ است. «إِيَّاكُمْ وَ الْجُهَّالَ مِنَ الْمُتَعَبِّدِين وَ الْفُجَّارَ مِنَ الْعُلَمَاء» عابد ما مي‌گوييم احمق، عالم احمق و فاجر، عالم فاجر «فَإِنَّهُمْ فِتْنَةُ كُلِّ مَفْتُونٍ» (بحارالانوار/ج1/ص207) اينها فتنه‌ي همه هستند. عده‌اي گول مي‌خورند. نگاه به عبادت‌هايش مي‌كند گول مي‌خورد. او هم نگاه به مدرك و سوادش مي‌كند گول مي‌خورد.
6- قياس در احكام دين، عامل فتنه و بي‌ديني
قياس فتنه است. امام فرمود: بزرگ‌ترين فتنه‌ي امت من «قَوْمٌ يَقِيسُونَ الْأُمُورَ بِرَأْيِهِمْ فَيُحَرِّمُونَ الْحَلَالَ وَ يُحَلِّلُونَ الْحَرَام» (بحارالانوار/ج2/ص312) قياس يعني چه؟ قياس يعني مثلاً مي‌گويد كه... مثلاً مي‌گويي: بيمارستان نيروي دريايي كجاست؟ خوب نمي‌داند مي‌گويد: بيمارستان نيروي دريايي! نيروي دريايي كه نيروي دريايي است ديگر. خوب بيمارستان نيروي دريايي لابد كنار دريا است. يعني پيش خودش... مي‌گويد: درخت گِردو كه اينقدر بزرگ است، گردو كه درختش اينقدر بزرگ است، لابد درخت خربزه... براي خودش يك چيزهايي مي‌بافد. بگذاريد من يك چيزي ببافم شما ببينيد چطور است.
اسلام مي‌گويد: اگر كسي يك انگشت را قطع كرد، ده تا شتر! اگر كسي دو تا انگشت را بريد، جريمه‌اش بيست تا شتر. اگر سه تا بريد، جريمه‌اش سي‌تا! چهار تا جريمه‌اش... اسلام مي‌گويد: نه، چهار تا جريمه‌اش بيست تا! چرا شما مي‌گوييد: چهار تا چهل تا! براي اينكه مي‌گويي: يكي ده تا، دو تا بيست‌تا، سه تا سي‌تا، لابد مي‌گوييد: چهار تا هم چهل تا. مي‌گويد: نه! اين لابد قياس است. يعني پهلوي خودت اينها را به هم مي‌چسباني، دو قلوهايش را، بعد مي‌گويي: لابد! دين اينطور نيست. ممكن است به چهار تا رسيد حكم عوض شود. اين مثل اين است كه بگوييم: يك كراوات آدم را خوشگل مي‌كند، پس دو تا كراوات روي هم بزنيم. نه! اصلاً دو تا كراوات روي هم بزني خُل هستي. نمي‌شود گفت: حالا كه يكي‌اش پز است، پس دو تا پز در پز است. نه دو تا خريّت است. حالا يكي هم كار خوبي نيست. ولي حالا مي‌خواهم بگويم: اينطور نيست كه...
يك كسي لباس سبزي پوشيده بود، ريش‌هايش را هم سبز كرد. گفتند: ديگر چرا ريشت را سبز كردي؟ گفت: مي‌خواهم يك ضرب چهارده معصوم شوم. (خنده حضار) من مي‌خواهم يك ضرب چهارده معصوم شوم. مثلاً شنيده قرآن را حفظ كند خوب است. يك آدم تيزهوشي قرآن را به جاي اينكه از اين طرف حفظ كند، از اين طرف حفظ كرده بود. يعني مثلاً مي‌گفت: «الضاليّن، مستقيم، نَستَعين» از اين طرفي مي‌خواند. من چند جاي قرآن را وارسي كردم ديدم، اين نه از اين طرف مي‌خواند. گفتم: پير اين درآمده است. قرآن را از اين طرفي هم نمي‌شود حفظ كرد. اين از اين طرف حفظ كرده است. يك خرده نگاهش كردم، چند سال زحمت كشيدي؟ مثلاً 16 سال. 16 سال اين تيزهوشي را به كار برده كه قرآن را از اين طرفي حفظ كند. گفت: جايزه‌ي من چيست؟ گفتم: ديوانه خانه! چون الاغ به اندازه‌ي يك الاغ، الاغ است. تو به اندازه‌ي چند تا الاغ، الاغ هستي. چه كسي گفت: قرآن را از اين طرف حفظ كني؟
ما را يك جايي بردند، جايزه بدهيم. در جايزه هفتم گفتم: آقا چه كردند؟ گفتند: آقا كارهاي پژوهشي، تحقيقاتي، قرآني، جهان‌بيني، ايدئولوژي، گفتم: به من اين حرف‌ها را نگو. به من بگو: چه كرديد؟ گفت: آقا كارهاي تحقيقاتي. گفتم: بابا، من هم خودم محقّق هستم. به من بگو: تو چه كردي؟ آخرش فهميديم يك آيه در قرآن است، يازده تا «قاف» دارد، گفتند: بچه‌ها هركس اين را پيدا كرد، آخر تابستان جايزه. اين نسل نو را وادار كردند، از اول تابستان تا آخر تابستان قاف شماري رفتند. آن آيه‌اي كه يازده تا قاف دارد، پيدا كردند، حالا جايزه‌اش را مي‌خواهند. ببينيد كارهاي احمقانه! خيلي از كارها، كارهاي احمقانه است. يك كسي را از مصر مي‌آوريم كه تمام آيت‌الكرسي را با يك نفس بخواند. خوب در خودمان، در ايران لات داريم كه با يك نفس دو كيلو آب غوره سر مي‌كشد. آخر همه‌ي آيت‌الكرسي را با يك نفس خواندن، واجب است؟ نه، مستحب است؟ نه! سيره‌ي پيغمبر و اهل بيت است؟ نه. اين دلش مي خواسته در دنيا مشهور شود. تنها كسي كه همه‌ي آيت‌الكرسي را با يك نفس مي‌خواند. خودمان در ايران لات داريم. لات‌هايي داريم با يك نفس سه كيلو آب غوره سر مي‌كشند. قُل قُل قُل قُل! دو سه كيلو! قرآن كه لات‌بازي نيست. آدم احمق كم نيست. اگر دستمان را در دست عالم فقيه نگذاريم، به اينجا مي‌رويم. مي‌رويم قاف شماري. قاف شماري!
فتنه چيست؟ قياس! ما نمي‌توانيم چيزي را قياس كنيم. نماز واجب به جماعت خوب است. اما نماز مستحب حرام است. نماز مستحب از نظر قرآن، از نظر پيغمبر اسلام، از نظر اهل بيت پيغمبر، ممنوع است كه با جماعت بخوانيم. حالا ممك است بگويي: آقا بله ما نماز مستحب مي‌خوانيم حالي پيدا مي‌كنيم. حال پيدا مي‌كنيم. دو ليتر هم گريه كني، قرآن و روايات اين را رد مي‌كند. روايات اهل بيت. نمي‌شود قياس كرد. چون نماز واجب را با جماعت مي‌خوانيم، مستحب را هم با جماعت بخوانيم.
فتنه چيست؟ اشاره مي‌كنند وقت تمام شد. آقاياني كه دير پاي تلويزيون آمدند، يك چند جلسه مي‌خواهم راجع به فتنه بگويم. فتنه به معناي شكنجه، به معناي شرك، به معناي مصيبت، به معناي انحراف، چند تا معنا دارد. مثل اينكه ما در فارسي مي‌گوييم: شير، شير گاو كه مي‌خوريم. شيري كه در بيشه ما را مي‌خورد. شير سماور، نمي‌دانم تشبيه است مي‌گوييم: فلاني شير است. يعني شجاع است. كلمه‌ي شير در فارسي چند تا معني دارد. فتنه هم معاني مختلفي دارد. گاهي آدم به چيزي نمي‌رسد عقده‌اي مي‌شود. به خاطر عقده گرفتار فتنه مي‌شود. گاهي آدم عاشق مي‌شود، فتنه مي‌شود. گاهي انسان به يك نعمتي گرفتار مي‌شود، همان نعمت فتنه مي‌شود. يأس و نااميد مي‌شود. خودش را در امان مي‌داند، مي‌گويد: كسي حريف من نمي‌شود. با اين مطالعه حتماً نفر اول مي‌شوم. با اين تمرين‌ها، با اين اطلاعات، با اين فاميلي كه دارم حتماً فلان. گناه فتنه است. سوء استفاده فتنه است. حبّ دنيا فتنه است. اينها همه يك بيست مورد است كه در روايات آمده است. فتنه، بايد به خدا پناه ببريم.
صبح كه چشممان را باز مي‌كنيم، اين برج كه مي‌بينيم فتنه است. چرا؟ براي اينكه مي‌گوييم: بابا با پول هاي حرام چه ساخته‌اي؟ ببينم تو خودت خانه نداري، چرا به آن كسي كه چهار طبقه خانه دارد، گفتي: حرام! از كجا فهميدي حرام است؟ شايد آن چهار طبقه حلال بوده است. چون تو اين چهار طبقه را نداري، مي‌گويي: بله اين پول‌هاي حرام را روي هم مي‌گذارد. چون خودش ندارد به مردم مي‌گويد: حرام خور! نمي‌تواند سخنراني كند. مي‌گويد: من خجالتي هستم. اين پررو است به خاطر اينكه حرف مي‌زند. يعني مي‌گويد: پررو! نمي‌گويد: من ضعيف هستم. مي‌گويد: او پررو است. ماشينش قراضه است، راه نمي‌رود. ماشين‌هاي سالم سريع مي‌آيند مي‌روند، اينها بي‌كله مي‌روند. آدم بايد احتياط كند. يعني به مردم بي‌كله مي‌گويد. چرا؟ براي اينكه ماشين خودش نمي‌رود. به هر حال، گاهي آدم سوار اسب فتنه است. مي‌تازاند. گاهي هم از اسب پياده مي‌شود مي‌تازاند. خطر هر دو است. گاهي آدم بالاي جلسه مي‌نشيند كه بگويد: من نفر درجه يك هستم، بالا نشستم. گاهي هم پايين جلسه مي‌نشيند كه بگويند: ايشان چقدر آدم متواضعي است. خيلي آدم خوبي است. پايين جلسه نشسته است. لب در نشسته است. يعني هم بالا نشستن فتنه است، هم پايين. گاهي بالا مي‌نشيني كه پز بدهي. فتنه است. گاهي پايين مي‌نشيني كه مردم بگويند: آدم خوبي هستي. آن هم فتنه است. ما داشتيم آدمي را كه سوار دوچرخه مي‌شد، سخنراني مي‌رفت. بعد در سخنراني‌اش مي‌گفت: نمي‌دانم زنده است يا نه. من با دوچرخه آمدم. من كه اشرافي نيستم كه با ماشين بيايم. مي گفتيم: آقا تو را به خدا سوار ماشين شو اينقدر مَن مَن نگو. اين با دوچرخه مي‌رود كه در سخنراني‌اش بگويد: من، من، من من! دوچرخه‌اي كه من من در آن باشد اين دوچرخه هم فتنه است. ماشيني هم كه بنشيني اوه... اين هم فتنه است. يك ماشين سوار مي‌شود اصلاً زنگ تلفن همراهش را يك صدايي مي‌گذارد كه همه نگاهش كنند. ببين چه صدايي مي‌كند! صداي گاو رويش مي‌گذارد. يعني انسان خواسته باشد گرفتار شود، از صداي تلفن موبايلش گرفته، بالا باشد، پايين باشد، مدرك داشته باشد، مدرك نداشته باشد.
7- پيروي از فقيه عادل، عامل دوري از فتنه‌ها
اگر ما دستمان را در دست اسلام‌شناس عادل، فقيه عادل نگذاريم، به فتنه مي‌رويم. علي را به اسم عبادت مي‌كشند. حسين را به اسم عبادت مي‌كشند. قرآن را از اين طرفي حفظ مي‌كنند، به اسم اينكه قرآن را از اين طرف حفظ كرده است. وصيّت‌هايي كه مي‌كنيم فتنه است. به اين بچه دو ميليون بده، به اين بچه يك ميليون. بچه‌ها را به جان هم مي‌اندازد. من از اين راضي هستم، از اين راضي نيستم. اصلاً ما داشتيم جبهه شهيد شده و فتنه كرده است. جزء يكي از اين خطوط سياسي بود، مي‌گفت: اگر جبهه شهيد شدم، راضي نيستم ان جناح خط ديگر تشييع جنازه‌ي من بيايد. يعني با شهادتش فتنه را اضافه كرد. اينها خوب دو تا خط سياسي دارند. اما گفت: مثلاً من در خط «الف» هستم، اگر شهيد شدم راضي نيستم خط «ب» تشييع جنازه‌ي من بيايند. يعني گاهي وقت‌ها آدم با وصيّتش، با شهادتش، در جبهه شهيد مي‌شود، ولي عامل فتنه است. از آن طرف هم داريم بسيجي گفته: اگر خواستيد من را دفن كنيد، قبلاً خطوط سياسي بيايند همديگر را ببوسند. از هم حلاليت بطلبند براي حرف‌هايي كه زدند. بعد من را خاك كنيد. يعني آدم مي‌تواند با خونش، با وصيّتش، با قلمش، با فكرش، هم فتنه را شعله‌ور كند، هم فتنه را خاموش كند.
خدايا! تو را به حق محمد و آل محمد تا حالا هرچه گرفتار هر رقم فتنه‌اي شديم، ما را ببخش و بيامرز. از الآن تا ابد همه‌ي ما را از همه‌ي فتنه‌ها دور كن. وقت فتنه يك بصيرت و نورانيّت و تقوايي به ما بده، فتنه را بشناسيم و يك اراده‌اي كه خودمان را از فتنه جدا كنيم. آنهايي كه دوست دارند در كشور ما فتنه توسعه پيدا كند، به هم فحش بدهند. به هم بد بگويند. آنهايي را كه از فتنه خوششان مي‌آيد نقشه‌ي آنها را نقش بر آب، خودشان را گرفتار فتنه‌هاي سخت‌تر بفرما. خوب اين موارد فتنه، بيست مورد بود. از 1400 موردي كه در روايات است، از سيصد تا روايت ما بيست مورد را درآورديم. حالا باز هم بحث فتنه است. كه امروزي‌ها جنگ نرم و جنگ سرد، جنگ رواني و اسم‌هاي مختلفي دارد. من حالا گفتم فتنه باشد كه ريشه ي قرآني داشته باشد. ولي همان ريشه‌ي فتنه‌ها اصطلاح جنگ رواني هم هست. اصطلاح جنگ سرد و اينها هم هست. من دو سه جلسه مي‌خواهم راجع به فتنه‌هاي دروني و بيروني صحبت كنم.
«والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته»
فتنه - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
(فتنه (به عربی: فتنة) هنگامی است که میان دو یا چند نفر نزاعی رخ دهد و انسان از تشخیص خوب از بد واماند.
در صدر اسلام
در صدر اسلام از جنگ‌های داخلی و کشمکش‌های متعددی به عنوان فتنه یاد شده‌است. مانند کشمکش‌های بین علی و معاویه (موسوم به فتنه اول) که با رسیدن معاویه به مسند حکومت اسلامی پایان یافت، قیام حسین، امام سوم شیعه علیه یزید (توسط منابع نزدیک به امویان)، خروج ابن زبیر علیه یزید در مکه، قیام شیعیان عراق و ایران علیه سلسله اموی که به سرنگونی امویان منجر شد. همچنین از شکل‌گیری و انشقاق مسلمانان و تشکیل شیعه و سنی نیز به عنوان فتنه یاد شده‌است.[۱]
آیات و روایات پیرامون فتنه
در قرآن در موارد مختلفی و با معانی مختلفی از عنوان فتنه استفاده شده است:
و با آنان بجنگيد تا فتنهاى بر جاى نماند و دين يكسره از آن خدا گردد پس اگر بازايستند قطعا خدا به آنچه انجام می دهند بيناست[۲]
و بدانيد كه اموال و فرزندان شما فتنه هستند و خداست كه نزد او پاداشى بزرگ است[۳]
امام علی درباره فتنه گفته‌است:
در فتنه ها مانند شتر دو ساله باش که نه پشتی دارد تا دیگران از او سواری بگیرند و نه پستانی دارد تا دیگران از او شیری بدوشند.(تاکید بر اینکه باید موضع خود را مشخص کند تا دیگران از او استفاده سوء نکنند.)[۴]
با احتیاط و بصیرت گام بردارید، به هنگام برخاستن گرد و غبار حادثه‌هایی که نمیتوان به درستی واقع آن را درک کرد و در هم پیچیدن فتنه‌ها به هنگام تولد نوزاد آن و آشکارشدن باطن آن و برقرارشدن قطب و مدار آسیای آن؛ فتنه‌هایی که از مراحل ناپیدا آغاز میشوند و به مرحله شدید و روشن می‌رسند. رشد آنها مانند رشد نوجوان و آثار آن مانند آثار سنگ سخت و محکم است. ستمکاران آن را با پیمان‌هایی که دارند از یکدیگر ارث میبرند.[۵]
انحراف به راست و چپ مایه گمراهی است و راه وسط و مستقیم همان جاده حق است و قرآن و آثار نبوت بر همین راه است.[۶]
در روایت‌های اسلامی آمده استː در زمانی که حضرت بقیه الله قیام میکنند و جهان پر از عدل و داد میشود هم حضرت به دست یک نفر به شهادت میرسد این یعنی در آن زمان هم فتنه و جنگ ادامه دارد.[۷]
فتنه معنایش این است که یک عده‌ای بیایند با ظاهرِ دوست و باطنِ دشمن وارد میدان شوند، فضا را غبارآلود کنند؛ در این فضای غبارآلود، دشمنِ صریح بتواند چهره‌ی خودش را پنهان کند، وارد میدان شود و ضربه بزند. اینی که امیرالمؤمنین فرمود: «سرچشمه فتنه ها پيروي كردن از هوي و هوسهاي آلوده و احكام و قوانين مجعولي و اختراعي است. [۸]»؛ اگر باطل، عریان و خالص بیاید، کسانی که دنبال شناختن حق هستند، امر برایشان مشتبه نمیشود؛ میفهمند این باطل است. « اگر باطل از آميزش با حق خالص مى شد راه بر حق جويان پوشيده نمى ماند.[۹]»؛ حق هم اگر چنانچه بدون پیرایه بیاید توی میدان، معاند دیگر نمیتواند حق را متهم کند به حق نبودن. بعد میفرماید: «و لیکن یؤخذ من هذا ضغث و من ذاک ضغث فیمزجان»؛ فتنه‌گر یک تکه حق، یک تکه باطل را میگیرد، اینها را با هم مخلوط میکند، در کنار هم میگذارد؛ «فحینئذ یشتبه الحقّ علی اولیائه»؛ آن وقت کسانی که دنبال حقند، آنها هم برایشان امر مشتبه میشود.[۱۰]
دنیاطلبان برای اینکه به مقاصد خودشان برسند، در جامعه فتنه ایجاد میکنند؛ جنگها، تبلیغات دروغین، سیاست‌بازیهای ناجوانمردانه؛ اینها ناشی از همین دنیاطلبیهاست. در محیط فتنه - محیط فتنه به معنای محیط غبارآلود است - و وقتی فتنه در جامعه‌ای به وجود آمد، فضای ذهنی مردم مثل محیطِ غبارآلود و مه‌آلود است که گاهی انسان نمیتواند دو متری خودش را هم ببیند. یک چنین وضعی به وجود می‌آید. در یک چنین وضعیتی است که خیلیها اشتباه میکنند، بصیرتشان را از دست میدهند. تعصبهای بیخود، عصبیتهای جاهلی در چنین فضائی رشد پیدا میکند. آن وقت میبینید محور دنیاطلبانند، اما یک عده کسانی که اهل دنیا هم نیستند، به خاطر فتنه در جهت هدفهای آنها حرکت میکنند؛ وضع دنیا اینجور میشود.[۱۱]
در ادبیات سیاسی ایران
نوشتار اصلی: سران فتنه
واژه فتنه به ویژه پس از انتخابات ریاست جمهوری ایران در سال ۱۳۸۸ به صورت گسترده ای توسط حاکمیت به کار می رود. در ادبیات حکومتی نظام جمهوری اسلامی به رهبران اصلاح‌طلب مخالف دولت به ویژه میرحسین موسوی، مهدی کروبی و بعضا سید محمد خاتمی سران فتنه گفته میشود [۱۲][۱۳] و از وقایع و ناآرامی‌های پس از انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ به عنوان فتنه یا جریان فتنه یاد می شود.
تفسیر المیزان، بقره، ۱۹۱.
کد A178532
فتنه در معانی چندی به کار رفته است که از جمله آن ها بلایا، شکنجه و آشوب و اخلال در نظر اجتماعی است.
فتنه در معانی چندی به کار رفته است که از جمله آن ها بلایا، شکنجه و آشوب و اخلال در نظر اجتماعی است. قرآن به مسئله فتنه از جهات مختلفی پرداخته است؛ زیرا ارتباط تنگاتنگی با مسئله امنیت و آرامش فردی و اجتماعی شخص و جامعه دارد و می تواند تأثیرات شگرفی در امر فلسفه آفرینش به جا گذارد؛ چون هدف آفرینش، تعالی انسان به تقرب به خداوند است که فتنه می تواند مانع این حرکت کمالی شود.
نویسنده در این مطلب با بررسی آیات قرآنی بر آن است تا تحلیل قرآن را از مسئله فتنه، عوامل و مصادیق آن ارائه دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
مفهوم شناسی
فتنه در اصل به معنای قراردادن طلا و زر در آتش برای به دست آوردن خالصی آن است. از این رو می توان گفت با فتنه سره از ناسره، حق از باطل، خوب از بد و زشت از زیبا شناخته جدا می شود.
این واژه در فرهنگ قرآنی در معانی چندی به کار رفته است که از آن جمله می توان به معنای امتحان، آزمون، عذاب و شکنجه، سوختن با آتش، بلیه، سختی، اضلال (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص۶۲۳ ذیل واژه فتن و نیز تفسیر کبیر، فخر رازی، ج۴، ص۴۰۶)، شرک، بازداشتن از دین (مجمع البیان، علامه طبرسی، ج۱ و ۲، صص۵۱۱ و ۵۱۳)، آشوب و اخلال در امور دین (تفسیر التحریر و التنویر، طاهر بن عاشور، ج۴، جزء۶، ص۲۷۶) اشاره کرد.
این در حالی است که برخی از محققان دانش زبان شناسی بر این باورند که اصل در ماده فتن، چیزی است که موجب اختلاف و هرج و مرج همراه با اضطراب می شود و اموال، اولاد و کفر در قرآن از مصادیق آن است. (التحقیق، مصطفوی، ج۹، صص۲۳ تا ۲۵ ذیل واژه فتن)
براین اساس می توان گفت که فتنه در فرهنگ قرآنی به هر چیزی که موجب آشوب و اخلال در نظم شخصی و عمومی شود و موجبات اضطراب و تشویش را فراهم آورد و امنیت و آرامش را سلب کند، گفته می شود. از این رو شکنجه و عذاب، یا بلایای طبیعی، آشوب های اجتماعی، جنگ و شورش و مانند آن به عنوان فتنه در قرآن معرفی شده است؛ زیرا هر یک از این علل و عوامل موجب می شود تا امنیت و آرامش از شخص و جامعه سلب شود. این که کفر و شرکت فتنه معرفی می شود از آن روست که آرامش و امنیت را از شخص سلب می کند و او در آخرت نیز گرفتار فقدان آرامش و آسایش شده و ترس و خوف دایمی را به جان می خرد. فرزندان یا اموال نیز چنین وضعیتی را برای شخص به ارمغان می آورند و آرامش را از او سلب می کنند. امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید که علم، حافظ و نگه دارنده انسان است، در حالی که انسان می بایست نگه دارنده مال باشد و همه گونه خود را در رنج و زحمت افکند تا از آن محافظت نماید و آرامش را از خود سلب کند. از این جا دانسته می شود که فتنه در فرهنگ قرآنی، با همه گستردگی معنایی اش ناظر به اموری است که آرامش و امنیت را از انسان سلب کرده و اخلال در نظم عمومی و نظام احسن ایجاد می کند و زندگی را از حالت عادی و طبیعی اش بیرون می برد. از این رو آشوب ها و اغتشاشات اجتماعی را می توان یکی از مهم ترین مصادیق فتنه دانست؛ زیرا آشوب و اغتشاش، نظم اجتماعی را از میان می برد و آرامش و امنیت را از جامعه سلب می کند و بحران های متعدد را درپی می آورد.
مصادیق فتنه انگیزان
برای این که تصویر روشن و درستی از فتنه در فرهنگ قرآنی داشته باشیم به سراغ آیاتی می رویم که به مصادیق فتنه انگیزان توجه می دهد؛ زیرا از این طریق می توان دریافت که غیر از عوامل طبیعی که نظم را مختل می سازد و آرامش را از آدمی سلب می کند، چه علل و عوامل دیگری می تواند موجبات سلب آرامش و امنیت شود و نظم را به هم ریزد؟ البته همواره بر این نکته تأکید می شود که عوامل طبیعی نیز ارتباط تنگاتنگی با رفتارها و کنش های انسانی دارد؛ زیرا فعالیت آدمی است که موجبات اخلال در نظم طبیعت را فراهم می آورد و امنیت و آرامش را از او سلب می کند؛ از این رو خداوند از فساد و تباهی در نظم طبیعت و محیط زیست خشکی و دریایی زمین به سبب کنش های انسانی خبر می دهد و آدمی را مسبب اصلی بسیاری از حوادث و رخدادهای به ظاهر طبیعی زمین برمی شمارد.
۱) ستمگران: خداوند در آیه ۲۵ سوره انفال از ستمگران به عنوان فتنه انگیزان اصلی جامعه یاد می کند. اینان کسانی هستند که به حقوق خود بسنده نمی کنند و با تجاوز به حقوق دیگران می کوشند تا نظم طبیعی جهان و جامعه را که بر پایه عدالت استوار است به هم ریزند. در حقیقت ظلم و ستمی که از سوی ستمگران اعمال می شود، خود مصادقی از فتنه است؛ زیرا هم نظم طبیعی که بر محور عدالت است را از میان می برند و هم آرامش و امنیت را از دیگری و یا جامعه سلب می کنند.
با نگاهی به تاریخ و گزارش های تاریخی قرآن می توان به آسانی دریافت که چگونه ستم ستمگران، فتنه اصلی در جوامع بشری بوده است و آنان را از پیشرفت و تکامل و تعالی د رحوزه های فرهنگی و تمدنی بازداشته است و اجازه نداده تا همه انسان ها به کمال و تعالی دست یابند. جوامع به سبب ستم ستمگران هرگز روی عدالت به خود ندیده و از امنیت و آرامش سودی نبرده است.
۲) منحرفان و هنجارشکنان: دسته دومی که خداوند از آنان به عنوان فتنه انگیزان سخن به میان می آورد، کسانی هستند که ما آنان را به نام منحرفان و هنجارشکنان می شناسیم. این عده با ایجاد فتنه و فساد در جامعه، امنیت و آرامش را از آن سلب کرده و در نظم عمومی و اجتماعی جامعه اختلال ایجاد می کنند. انحرافات ایشان که باهنجارشکنی و بهره گیری از قوانین متشابه صورت می گیرد، به آنان این امکان را می بخشد تا عرف و عادت پسندیده را زیر پاگذاشته و با هنجارشکنی امنیت اخلاقی و هنجاری جامعه را با بحران مواجه سازند.
خداوند در آیه ۷ سوره آل عمران این افراد را کسانی معرفی می کند که همواره دنبال متشابهات هستند و از آن پیروی می کنند. این در حالی است که حقایق و اصول محکم و متقن در اختیار آنان است، ولی آنان با چشم پوشی نسبت به این اصول، در پی متشابهات و اموری می روند که شک و تردید در صحت و سقم آن وجود دارد؛ چرا که در این آب گل آلود بهتر می توانند ماهی مراد بگیرند و در صورت حرکت در مسیر قوانین شفاف و روشن دست های ایشان رو می شود. به عنوان نمونه در جامعه امروز عده ای با آن که اصول شفاف قانون اساسی وجود دارد در پی قوانین متشابه و غیرشفاف می روند و با هیاهو و غوغاسالاری می کوشند تا زمینه برای آشوب و هرج و مرج قانونی را فراهم آورند و جامعه را در سطح بحران قرار دهند تا بتوانند از این وضعیت بحرانی برای منافع خویش بهره گیرند. این دسته هرگز به اصول شفاف و روشن توجهی نمی کنند و چون بیمار دل هستند و در دل هایشان زنگار کینه و کدورت است و از سلامت شخصیت و روحی و روانی برخوردار نمی باشند، تنها دنبال مصادیق غیرروشن قانونی می روند، این گونه است که هنجارشکنی به عمل طبیعی آنان تبدیل می شود و از جاده قانون و سلامت بیرون می روند و منحرف می شوند.
خداوند در این آیه تبیین می کند که بددلی و بیماردلی ایشان موجب می شود تا همواره در جایی قرار گیرند که فتنه و اخلال در نظم و فقدان آرامش است و برای رسیدن به این هدف از تاویل نادرست قوانین نیز خودداری نمی کنند. آنان برداشت های نادرست خود از قوانین را به عنوان تاویل و تفسیر درست مطرح می سازند و به موارد مشکوک شبهات و متشابهات، توجه ویژه ای دارند؛ زیرا در این فضا می توانند زیست کنند. اینان میکروب ها و ویروس های اجتماعی هستند که در فضای متشابهات و تاویلات نادرست رشد می کنند و تکثیر می شوند.
۳) کافران: بی گمان کافران به سبب عدم پذیرش فلسفه و هدف آفرینش و انکار نظم کلی هستی، یکی از مهم ترین دشمنان نظم واقعی در هستی و جامعه می باشند. اینان همواره در جست وجوی آن هستند که نظم اجتماعی را به هم ریزند و در مسیر بهره برداری خود از آن سود برند. البته این گونه نیست که همه کافران، ظالم به دیگری و یا جامعه باشند ولی بی گمان ایشان ظالم به خود و جان خویش هستند و در حق خود کوتاهی و ظلم روا می دارند. از این رو نمی توانند در مسیر درست تعالی و کمال حرکت کنند و با هر چیزی که بر خلاف اعتقادات و باورهای آنان است به مخالفت برمی خیزند و اجازه نمی دهند تا حقیقت بر ایشان روشن شود.
خداوند در آیه ۹۱ سوره بقره فتنه ای را که از سوی کافران ایجاد و دامن زده می شود به عنوان بدتر از کشتار و قتل و در آیه ۲۱۷ همین سوره به عنوان بزرگ تر از قتل و کشتار معرفی می کند. دو واژه اشد و اکبر من القتل به این معناست که فتنه به سبب بازتاب ها و پیامدهای خطرناک آن در جامعه می تواند بدتر از کشتن شخص باشد؛ زیرا با اختلال در امنیت و نظم عمومی جامعه، امکان رشد و تعالی جمعی از جامعه گرفته می شود و جامعه در شرایط فقدان امنیت نمی تواند در مسیر شکوفایی و تعالی و رشد قرار گیرد. از این رو خداوند در این آیات فتنه انگیزی کافران را بدتر از قتل دانسته است.
کافران با بستن راه ها، جلوگیری از آزادی های بیانی و مبادلاتی و فرهنگی، راندن شهروندان از شهر و دیار خودشان، و رفتارهایی از این دست، فتنه گری کرده و جامعه را از حالت امنیت و آرامش و تعادل بیرون می بردند. چنین رفتاری از نظر قرآن بدتر از کشتاری است که برخی مرتکب می شوند، زیرا با کشتن شخص و یا کشتار جمعی، نظم عمومی در کوتاه مدت به هم می ریزد و آرامش سلب می شود، در حالی که جلوگیری از آزادی های اجتماعی، بستن راه آمد و شد مردم، جلوگیری از انجام اعمال عبادی از سوی مومنان و مانند آن، بحران عمومی و فراگیری را پدید می آورد که جامعه نمی تواند در آن احساس آرامش کرده و به سوی شکوفایی و توسعه حرکت نماید.
خداوند با آن که قتل کافران حربی را مجاز می شمارد، ولی به سبب آن که حفظ حرمت و حریم برخی از مراکز عبادی و اصلی لازم است به مومنان اجازه نمی دهد تا اقدام به قتل کافران حربی در این مراکز و محل ها نمایند. البته این امر مشروط بر آن است که کافران حربی، دست از فتنه انگیزی بردارند. اما همین که فتنه انگیزی ایشان ادامه یابد حتی در این مراکز یعنی مسجدالحرام نیز جایز است که کافر فتنه گر، کشته و مجازات شود. به سخن دیگر، فتنه انگیزی از نظر قرآن چنان بد و نادرست شمرده شده که حتی جواز قتل فتنه گران در مسجدالحرام و مکان های امن دیگر صادر می شود. (بقره آیات ۱۹۱ و ۱۹۳)
۴) منافقان و ستون پنجم کافران: بی گمان منافقان که از ترس قدرت و اقتدار دولت اسلامی، تابعیت امت را پذیرفته و به عنوان شهروند، خود را معرفی می کنند تا از منافع شهروندی دولت اسلامی سود برند، از دشمنانی هستند که از نظر قرآن از کافران بدتر هستند. از این رو خداوند در تهدیدی آشکار آنان را کسانی می شمارد که در پایین ترین و پست ترین درجه از درجات و مراتب دوزخی جای می گیرند.
منافقان به سبب حضور در جامعه و اطلاع کامل و کافی از نقاط ضعف و قوت نیروهای خودی به شکل ستون پنجم دشمن عمل کرده و افزون بر ایجاد شایعات بی اساس و جنگ روانی، به جاسوسی علیه نیروهای خودی و امت اسلام می پردازند. خداوند منافقان جاسوس را به سبب آن که عامل بسیاری از اختلافات و آشوب ها و درگیری ها میان امت اسلام می باشند، سرزنش می کند و آنان را فتنه گرانی معرفی می کند که با حضور در صفوف نیروهای خودی و رزمندگان اسلام از پشت به دولت و امت ضربه می زنند.
خداوند از مومنان می خواهد که منافقان شناخته شده را در صفوف خود به ویژه مراکز حساس کشوری و لشکری جا ندهند و نگذارند آنان از امور پنهان آنها آگاه شده و به دشمنان کافر خبر دهند. اصولا حضور ایشان هرچند که به ظاهر مفید است ولی در عمل بسیار زیانبار است. اگر تخصص و توانایی دارند به سبب تعهد ایشان به کفر و کافران، هیچ بهره ای از این تخصص و توانایی ایشان، به امت و ملت و دولت اسلامی نمی رسد. بنابراین لازم است تا این فتنه گران منافق را از صفوف لشکری و کشوری خودی بیرون رانده و به ایشان اجازه بهره مندی از فرصت های به دست آمده در مکان ها و جاهای مهم داده نشود. (توبه آیات ۴۷ و ۴۸)
علامه طبرسی و ابن کثیر بر این باورند که این آیات درباره منافقانی است که در میان مسلمانان حضور داشته و به جاسوسی علیه ایشان و به نفع دشمنان می پرداختند. (مجمع البیان، ج ۵ و ۶، ص ۵۵ و نیز تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج ۴، ص ۱۴۰)
۵) متخلفان: از دیگر مصادیق فتنه انگیزان می توان به متخلفان از دستورهای خداوند و رسول اشاره کرد. کسانی که برخلاف دستور صریح رهبر جامعه عمل می کنند و به خود اجازه می دهند تا راه دیگری را درپیش گیرند از کسانی هستند که خداوند آنان را به سبب این رفتار فتنه انگیزشان سرزنش می کند؛ زیرا تخلف از فرمان رهبر مسلمین به معنای ایجاد اخلال در نظم عمومی جامعه و فتنه فراگیری است که دیگران را نیز به سوی تخلف از قانون و رهبری سوق می دهد. این گونه است که خداوند در آیات ۲۴ و ۲۵ سوره انفال هرگونه تحلف از فرمان رهبری را تخلف از فرمان الهی دانسته که موجبات فتنه در جامعه و آشوب و فقدان امنیت و آرامش آن می شود.
بنابراین برهمگان است که درحوزه فرمان های اجتماعی رهبری چون جهاد و مشارکت فعال سیاسی و مانند آن، از رهبری اطاعت کرده و هیچ گونه تخلف و سرپیچی نداشته باشند؛ زیرا این گونه رفتار موجب بحران در اطاعت از ولایت شده و به عنوان اخلال درنظم عمومی و فقدان امنیت، فتنه انگیزی تلقی می شود. هرگونه تخلف از احکامی که فصل الخطاب است می تواند به معنای فتنه انگیزی بوده و مجازات خاص آن را به دنبال داشته باشد.
۶) جاسوسان: از دیگر مصادیقی که قرآن برای فتنه انگیزان برمی شمارد، جاسوسان هستند. این گروه به سبب آن که اطلاعاتی از مراکز حساس کشوری و امت و رهبری و نظام در اختیار دشمن قرار می دهند، زمینه بسیاری از بحران های اجتماعی را فراهم می آورند. از این رو از ایشان به عنوان فتنه انگیزان در آیات ۴۷ و ۴۸ سوره توبه سخن به میان آمده است.
۷) اعتمادکنندگان به خبر فاسق: امروز چون دیروز، دشمنان از جنگ روانی به خوبی سود می برند. نقش رسانه ها در دنیای امروز بیش از آن که اطلاع رسانی باشد، ابزارهای جنگ روانی است. بنگاه خبرپراکنی بی بی سی و فاکس نیوز و مانند آن در دنیای امروز از مصادیق مخبران فاسقی هستند که دیروز جامعه اسلامی عصر نبوی را تهدید می کردند و امروز جامعه اسلامی را تهدید می کنند. فاسقان به سبب خصلتشان، همواره باطل خویش را در لفافه حقیقت می پیچند. به عنوان نمونه به این دو خبر توجه کنید: خبرگزاری های ایرانی: فلسطینی ها با کمبود و بحران آب مواجه هستند. گفتنی است که دولت اسراییل اجازه ترمیم چاه های قدیمی و یا احداث و حفر چاه های جدید را نمی دهد.
بی بی سی: فلسطینی ها با کمبود و بحران کم آبی مواجه هستند. منابع اسراییلی علت این بحران را سوءمدیریت فلسطینی ها مطرح می کنند.
این دو خبر در آغاز هر انسان آزاده را از نظر احساسی و عواطف، تحت تاثیر خود قرار می دهد، ولی خبر دوم سرزنش را متوجه فلسطینی ها کرده و احساس نخست را از میان برمی دارد و به شخص اجازه همدردی با فلسطینی ها را نمی دهد. در حالی که خبرنگار فاسق بی بی سی اصل علت بحران را سرپوش گذاشته و آن را به شکل دیگری که با جنگ روانی خود سازگار است تغییر داده است.
خداوند در آیه ۶ سوره حجرات کسانی را که به اخبار چنین فاسقانی اعتماد می کنند سرزنش می کند، زیرا زمینه برای فتنه انگیزی درجامعه را فراهم می آورند. بسیاری از کسانی که در آشوب های اخیر پس از انتخابات ایران دست داشته اند، کسانی بودند که به اخبار ماهواره ای بیگانه و دشمن فاسق و فاسقان منافق داخلی اعتماد کرده و بر اساس آن عمل کرده اند. اخبار فاسقانی که به نام دانشجو و یا حمایت از نامزدهای انتخاباتی، از کشته شدن دانشجویان خبر می دادند، موجب می شود تا شماری از اعتمادکنندگان به این اخبار فاسقان به خیابان ها ریخته و آشوب و فتنه گری کنند.
عوامل فتنه
عوامل فتنه را می توان از مصادیقی که قرآن بیان کرده به دست آورد ولی برای آن که بحث جامع و کاملی داشته باشیم به این عوامل نیز می پردازیم و تبیین و تشریح قرآنی را بیان می کنیم.
خداوند انحراف قلبی وبیمار دلی راعامل ایجاد فتنه و فساد در جوامع معرفی می کند و در آیه ۷ سوره آل عمران می فرماید که برخی از افراد بیمار دل به سبب پیروی از متشابهات در قوانین و دین، به گونه ای عمل می کنند تا هرج و مرج در جامعه ایجاد شود. ایشان به جای آن که از قوانین محکم و استوار پیروی کنند تنها در جست وجوی متشابهات برای ایجاد فتنه و تأویلات ناروا هستند. این نوع از فتنه ها، خاستگاهی در حوزه مفهومی دارند و در حقیقت می توان از آن ها به فتنه در حوزه مفاهیم یاد کرد. این گونه است که با تغییر در مفاهیم و یا انتخاب مفاهیمی که مورد تردید و شبهه و شک است، زمینه برای تأویلات ناروا فراهم می شود و در عمل اجتماعی، به شکل بحران ها خودنمایی می کند.
بسیاری از بحران های اجتماعی ریشه در تحلیل های نادرست مفاهیمی چون آزادی و عدالت و مانند آن دارد، و لذا برخی از بیماردلان و اهل شبهه و متشابهات، مردم را به بازی می گیرند و آنان را به سوی فضایی می برند تا بتوانند بهره های خود را از ایشان بگیرند. آنان در قالب دوستان و همدلان به سراغ جامعه ایمانی می آیند و در چراگاه اختلافات و تردیدها و شبهه افکنی ها جامعه را به سوی بی نظمی و اختلال و اغتشاش سوق می دهند تا سود خود را از آشوب ها و فقدان امنیت برگیرند و بر گرده مردم سوار شوند.
به هرحال هرگونه رفتار بیماردلانه که با القای شبهات و متشابهات و یا پیروی از آن، بی ثباتی و تزلزل در ایمان و باورهای مردم پدید آورد و امنیت و آرامش را از آنان سلب نماید و به اختلافات اعتقادی و نظری و یا حتی عملی دامن زند، از مصادیق فتنه است. این گونه است که خداوند پیروی بیماردلان از شبهات و متشابهات را به عنوان فتنه انگیزی معرفی می کند.
پذیرش ولایت کافران و ایجاد رابطه ولایی با آنان، از دیگر زمینه سازهای ایجاد فتنه و فسادگری در جامعه و زمین است که در آیه ۷۳ سوره انفال به آن اشاره شده است. با نگاهی گذرا به فتنه های تاریخی در جامعه اسلامی از گذشته تاکنون می توان به این مسئله به عنوان یکی از مسایل مهم فتنه گری توجه داد، زیرا همین ارتباط میان شهروند امت اسلام با کافران بوده است که دست فتنه و تجاوزگری را باز کرده و امت را از پیشرفت و تکامل بازداشته است.
تخلف از رهبری و فرمان های وی به ویژه در حوزه های حساس و زمان های ویژه و مسایل اجتماعی و سیاسی از دیگر علل و عوامل فتنه در جوامع است که آیات ۲۴ و ۲۵ سوره انفال به آن توجه داده است.
عصیان وتخلف از فرمان های خداوندی نیز عامل دیگری برای فتنه وبروز اختلال در نظم اجتماعی جامعه و جهان و زمین است که همین آیات به آن اشاره دارند.
همچنین ظلم و ستم گری از دیگر عواملی است که آیه ۲۵ به آن توجه می دهد. البته از روایتی که از رسول الله(ص) از باب جری و تطبیق در همین رابطه وارد شده است، ظلم به علی(ع) و مخالفت با خلافت او، پس از رسول خدا(ص) سبب فتنه ای دامنگیر در جامعه ایمانی دانسته شده است. (مجمع البیان، ج ۳ و ۴، ص ۸۲۲) که می توان در زمان حال نیز به عدم اطاعت و تخلف از ولایت فقیه از سوی برخی توجه داد که موجب برخی از فتنه ها در جامعه اسلامی شده است.
خبر فاسق (حجرات آیه ۶) و اعتماد به آن (همان)، جاسوسی و خبرچینی و شایعه پراکنی (توبه آیات ۴۷ و ۴۸) و ترک یاری رسانی به مسلمان، از دیگر علل و عوامل فتنه انگیزی است که در آیات ۷۲ و ۷۳ سوره انفال به آن توجه داده شده است.
آثار فتنه
بی گمان فتنه دو دسته از آثار دنیوی و اخروی را به دنبال دارد. دشمنان با فتنه گری خود می کوشند تا از گسترش فرهنگ توحیدی اسلام و نظام عدالت پرور آن جلوگیری کنند و اجازه ندهند تا اسلام در یک فضای روشن وسالم به رشد و بالندگی ادامه دهد و نظریه نظام سیاسی مبتنی بر ولایت و امامت و عدالت را در عمل به اثبات رساند. (بقره آیات ۱۹۱تا ۱۹۳ و ۲۱۷ و انفال آیه ۳۹)
از سوی دیگر فتنه انگیزی مشرکان و کافران وهر عامل داخلی و بیرونی موجب می شود تا حکم جهاد از سوی خداوند و رهبری جامعه برای سرکوب فتنه انگیزان صادر شود و موجبات قتل و یا اخراج آنان از سرزمین های اسلامی را فراهم آورد. (همان آیات) بنابراین می توان گفت کسانی که در پی فتنه انگیزی هستند باید انتظار بلا و عذاب الهی در دنیا و آخرت را نیز داشته باشند.
این ها گوشه هایی از مسئله فتنه و فتنه گری و تحلیل و احکام آن بود که در آموزه های قرآنی بدان اشاره شده است. بحث بیش تر، فرصتی دیگر می طلبد که بیرون از حوصله این مقاله است.
رضا شریف زاده
فتنه انگیزی منافقان در سپاه اسلام
تاریخ کد A241120
در جریان غزوه تبوک و درگسیل سپاه اسلام آنچه بیش از سایر حوادث دیگر توجه مورخان را جلب کرده ومفسران نیز آیاتی را ناظر آنان دانسته اند منافقان و عکس العمل های متفاوت آنان در برابر پیامبر (صلی الله علیه وآله) ومسلمانان است.
در جریان غزوه تبوک و درگسیل سپاه اسلام آنچه بیش از سایر حوادث دیگر توجه مورخان را جلب کرده ومفسران نیز آیاتی را ناظر آنان دانسته اند منافقان و عکس العمل های متفاوت آنان در برابر پیامبر (صلی الله علیه وآله) ومسلمانان است.
امروز ۱۹ رجب مصادف است با وقوع غزوه تبوک که در سال نهم هجرت اتفاق افتاد و در جریان این غزوه بهانه جویی توسط برخی انجام گرفت.
بهانه جویی و نافرمانی:
برخی از منافقان، مانند جدّ*بن قیس سلمی، به بهانه ضعف در مقابل زنان رومی، از پیامبر اذن ماندن گرفتند. فرزند جدّ وقتی از بهانه تراشی و نافرمانی پدرش باخبر شد وی را از نزول آیات قرآن در مذمت او بیم داد.[ ۱] به گفته همه مفسران آیه ۴۹ توبه/۹ در شأن جد بن قیس نازل شد.[ ۲] این آیه وی را در شمار منافقانی معرفی می کند که به سبب عصیان و نافرمانی خود را در بلا و جهنم انداخته اند: «و مِنهُم مَن یَقولُ ائذَن لی ولا تَفتِنّی اَلا فِی الفِتنَةِ سَقَطوا واِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالکـفِرین».
جدّ بن قیس در تلاشی دیگر، قبیله اش (بنی سلمه) را نیز از همراهی با پیامبر، به بهانه گرمای هوا، برحذر داشت.[ ۳] برخی از مفسران، آیات ۸۱ ـ ۸۲ توبه/۹ را متوجه کارشکنی جدّ و همه منافقانی می دانند که مسلمانان را از همراهی باپیامبر برحذر می داشتند و از این عمل خود خشنود بودند[۴]: «فَرِحَ المُخَلَّفونَ بِمَقعَدِهِم خِلـفَ رَسولِ اللّهِ وکَرِهوا اَن یُجـهِدوا بِاَمولِهِم واَنفُسِهِم فی سَبیلِ اللّهِ وقالوا لا تَنفِروا فِی الحَرِّ قُل نارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرًّا لَو کانوا یَفقَهون * فَلیَضحَکوا قَلیلاً ولیَبکوا کَثیرًا جَزاءً بِما کانوا یَکسِبون».
برخی منابع، گزارشهایی از بهانه تراشی بیش از ۸۰ تن از منافقان و گرفتن اجازه اقامت در مدینه آورده اند.[ ۵] شمار بسیاری از منافقان و همپیمانان یهودی شان نیز که همراه عبدالله بن اُبَیّ در ناحیه ذباب، پایین تر از اردوگاه پیامبر اردو زده بودند، پس از حرکت سپاه اسلام به سوی تبوک در منزل جُرف (سه میلی مدینه به سمت شام) از سپاه پیامبر جدا شدند و به مدینه بازگشتند.[ ۶]
برخی از منافقان نیز با هدف تلاش برای بازداشتن مسلمانان از شرکت در سپاه پیامبر(صلی الله علیه وآله) به منزل سویلم یهودی رفتند که پیامبر پس از آگاهی از این توطئه، طلحة بن عبیدالله را با شماری از اصحاب، مأمور درهم کوبیدن این پایگاه کرد.[ ۷]
خداوند در آیه ۴۴ توبه/۹ پس از وصف مؤمنان به اینکه با جان و مال جهاد می کنند و بهانه تراشی و عذر ماندن نمی آورند:«لا یَستَـذِنُکَ الَّذینَ یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ اَن یُجـهِدوا بِاَمولِهِم واَنفُسِهِم واللّهُ عَلیمٌ بِالمُتَّقین»، برای آشنایی و شناخت بیشتر مسلمانان، نسبت به منافقان[۸] نشانه ها و اوصاف منافقان را چنین بیان می کند: «اِنَّما یَستَـذِنُکَ الَّذینَ لایُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ وارتابَت قُلوبُهُم فَهُم فی رَیبِهِم یَتَرَدَّدون». (توبه/۹،۴۵) منافقان کسانی هستند که قلبهایشان با شک و تردید آمیخته است و به خدا و روز جزا اعتقادی ندارند. اینان اگر قصد همراهی پیامبر و مسلمانان را داشتند توان تجهیز و مهیا کردن مقدمات سفر خود را داشتند؛ ولی خداوند از همراهی آنان کراهت داشت و بدین سبب این توفیق از آنان سلب شد و آنان همنشین کودکان، پیران و بیماران شدند: «و لَو اَرادوا الخُروجَ لاََعَدّوا لَهُ عُدَّةً ولـکِن کَرِهَ اللّهُ انبِعاثَهُم فَثَبَّطَهُم و قیلَ اقعُدوا مَعَ القـعِدین».(توبه/۹،۴۶) حضور اینان سبب فتنه و اضطراب و شک در بین افراد ضعیف النفس سپاه است: «لَو خَرَجوا فیکُم ما زادوکُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِلــلَکُم یَبغونَکُمُ الفِتنَةَ وفیکُم سَمّـعونَ لَهُم واللّهُ عَلیمٌ بِالظّــلِمین».(توبه/۹، ۴۷) این منافقان همانان اند که هرگاه به پیامبر ومسلمانان نیکی و موفقیتی می رسید اندوهگین شده و از رسیدن مصیبتها و مشکلات به مسلمانان خوشحال می شدند: «اِن تُصِبکَ حَسَنَةٌ تَسُؤهُم و اِن تُصِبکَ مُصیبَةٌ یَقولوا قَد اَخَذنا اَمرَنا مِن قَبلُ ویَتَوَلَّوا و هُم فَرِحون».(توبه/۹،۵۰) خداوند در ادامه این آیات می فرماید: «قُل لَن یُصیبَنا اِلاّ ما کَتَبَ اللّهُ لَنا هُوَ مَولـنا وعَلَی اللّهِ فَلیَتَوَکَّلِ المُؤمِنون =[ای پیامبر به منافقان [بگو: هیچ حادثه ای برای ما رخ نمی دهد، مگر آنچه خداوند برای ما نوشته و مقرر داشته است. او مولا (و سرپرست) ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند». (توبه/۹، ۵۱)
انفاق منافقان نیز پذیرفتنی نیست، زیرا به خدا و پیامبر کافرند و نمازشان با کسالت و انفاقشان بدون میل باطنی است: «قُل اَنفِقوا طَوعـًا اَو کَرهـًا لَن یُتَقَبَّلَ مِنکُم اِنَّکُم کُنتُم قَومـًا فـسِقین * و ما مَنَعَهُم اَن تُقبَلَ مِنهُم نَفَقـتُهُم اِلاّ اَنَّهُم کَفَروا بِاللّهِ و بِرَسولِهِ و لایَأتونَ الصَّلوةَ اِلاّ و هُم کُسالی و لایُنفِقونَ اِلاّ و هُم کـرِهون». (توبه/۹،۵۳ ـ ۵۴)
تخلف وعذر آوری برخی از بیابان نشینان
منابع تاریخی از تخلف و عذرآوردن برخی از بیابان نشینان اطراف مدینه نیز یاد کرده و از قبایلی چون مزینه*، جهینه*، اشجع*، غفار* و اسلم* نام می برند.[ ۹]برخی از مفسران، آیه ۱۲۰ توبه/۹ را ناظر به این افراد و قبایل می دانند.[۱۰] خداوند در این آیه می فرماید:«ما کانَ لاَِهلِ المَدینَةِ ومَن حَولَهُم مِنَ الاَعرابِ اَن یَتَخَلَّفوا عَن رَسولِ اللّهِ ولا یَرغَبوا بِاَنفُسِهِم عَن نَفسِهِ ذلِکَ بِاَنَّهُم لا یُصیبُهُم ظَمَأٌ و لانَصَبٌ ولا مَخمَصَةٌ فی سَبیلِ اللّهِ ولا یَطَـونَ مَوطِئـًا یَغیظُ الکُفّارَ و لایَنالونَ مِن عَدُوّ نَیلاً اِلاّ کُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صــلِحٌ اِنَّ اللّهَ لا یُضیعُ اَجرَ المُحسِنین = سزاوار نیست که اهل مدینه و صحرانشینان اطراف آن از رسول خدا سرپیچی کنند و برای حفظ جان خویش از جان او چشم بپوشند. این بدان سبب است که هیچ تشنگی و خستگی و گرسنگی در راه خدا به آنها نمی رسد و هیچ گامی که موجب خشم کافران می شود برنمی دارند و ضربه ای از دشمن نمی خورند، مگر اینکه به سبب آن، عملی صالح برای آنان نوشته می شود، زیرا خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند».
واقدی با ذکر نام خُفاف بن ایماء غفاری در زمره این عذرآورندگان، شمار غفاریان بازمانده از سپاه پیامبر را ۸۲ تن می داند[۱۱]، چنان که ابن سعد نیز عذرآورندگان صحرانشین را همین تعداد دانسته[۱۲] و زُهری نیز به نقل از کعب بن مالک، شمار متخلفان را هشتاد و اندی آورده است.[۱۳]
در این میان کسانی نیز بودند که به دستورپیامبر(صلی الله علیه وآله) در مدینه ماندند و بر کارهایی نیز گماشته شدند؛ مانند امیر المومنین علی* بن ابی طالب(علیه السلام) که برای مقابله با طمع ورزی مفسدان و کینه توزان عرب و جلوگیری از تهاجم آنان به مدینه و کشتار مسلمانان[۱۴]، به عنوان جانشین و کارگزار پیامبر(صلی الله علیه وآله)در مدینه ماند.[۱۵]
تحلیلی در حدیث منزلت و اثبات امامت علی علیه السلام
پیامبر اسلام هر چه به آخر عمر شریف خود نزدیک مییشد،مساله خلافت و جانشین ی پس از خود را گوشزد می کرد و همواره در موارد مختلف علی علیه السلام را به عنوان خلیفه و جانشین پس از خود به اصحاب و یاران معرفی میکرد،تا پس از رحلت آن حضرت،گرفتار اختلاف و نزاع نگردند و راه روشن هدایت به ضلالت و گمراهی نیانجامد.یکی از مواردی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم علی علیه السلام را به جانشینی خود معرفی کرده است در همین داستان تبوک است.پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با بیان حدیث منزلت «انت منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی » از یک سو جلو شایعات منافقان را گرفت و از سوی دیگر،تکلیف امت اسلامی را در طول تاریخ معین کرد که علی علیه السلام جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از حیات او نیز هست.در اصطلاح علمای حدیث،این کلام نورانی پیامبر به «حدیث منزلت »معروف است.
از نظر سند،این حدیث بدون تردید از پیامبر اکرم در جریان غزوه تبوک صادر شده و محدثان و سیره نویسان و اغلب مورخان شیعه و اهل سنت،به طرق مختلف،این حدیث را از آن حضرت نقل کرده اند.بنابراین حدیث منزلت از نظر سند مورد قبول بیشتر علمای شیعه و اهل سنت است.
حدیث از نظر محتوا و مضمون هم به طور صریح و واضح بر امامت و جانشینی علی علیه السلام بعد از رسول خدا دلالت دارد،زیرا در این حدیث،تمام مناصبی که هارون برادر موسی داشته،برای علی علیه السلام ثابت است،به غیر از مقام نبوت و رسالت،که این مقام بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای همیشه تعطیل گردید،و پیامبری بعد از حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم نخواهد آمد.
کسانی که از معانی و رموز دقیق قرآن آگاهند و با روایات و اخبار انس دارند،می دانند هارون برادر پدری و مادری موسی علیه السلام و شریک در کار وی بود.پیشوایی او بر بنی اسرائیل و لزوم فرمانبرداری از او،بدون کم و زیاد،همچون موسی بود و هارون در نظر حضرت موسی،از همه محبوبتر و با فضل تر از تمام پیروان وی بوده است.لذا خدای تعالی از زبان موسی حکایت می کند: (قال رب اشرح لی صدری و یسر لی امری و احلل عقدة من لسانی یفقهوا قولی و اجعل لی وزیرا من اهلی هارون اخی اشدد به ازری و اشرکه فی امری...، پروردگارا، سینه ام را باز گردان،و کار مرا آسان کن،و گره از زبانم بگشا،تا گفته مرا بپذیرند،و از خانواده من وزیری برایم قرار ده،برادرم هارون را پشتیبان و حامی من گردان،تا تو را بسیار تسبیح گوییم.)
خداوند به خواست او پاسخ داده و چنین فرمود: (قال قد اوتیت سؤلک یا موسی،ای موسی به آرزوی خود رسیدی و آنچه خواستی به تو داده شد.) و نیز در قرآن از قول موسی چنین حکایت می کند: (...و قال موسی لاخیه هارون اخلفنی فی قومی و اصلح و لا تتبع سبیل المفسدین، و موسی به برادرش هارون گفت:تو در میان قوم من جانشین من قرار گرفتی،آنان را به اصلاح و سازش دعوت کن و از آیین فسادگران پیروی مکن.)
بنابراین هنگامی که رسول خدا،علی علیه السلام را به منزله هارون قرار میدهد،در واقع تمام خصوصیات هارون را بجز آنچه استثنا کرده،برای علی علیه السلام نیز قرار می دهد و چنانکه میدانیم این مساله از فضایلی است که دیگران با علی علیه السلام مشارکتی ندارند وکسی هم رتبه یا نزدیک به مقام او نبوده است.»(۱۶)
افراد دیگر
و از افرادی دیگر، چون محمد بن مسلمه[۱۷]، سباع بن عرفطه[۱۸] و حتی ابورهم (ابن ام مکتوم)[۱۹] نابینا، به عنوان عامل پیامبر(صلی الله علیه وآله) در مدینه یاد کنند و این در حالی است که مورخان سنّی که علی(علیه السلام) را کارگزار پیامبر در مدینه می دانند کم نیستند، افزون بر این، متن سخنان پیامبر(صلی الله علیه وآله)با علی(علیه السلام) نیز جانشینی علی(علیه السلام)بر تمام مدینه را تقویت می کند. این سخنان آن گاه از پیامبر شنیده شد که علی(علیه السلام) با توطئه و شایعه پراکنی منافقانِ ناراضی از حضور آن حضرت در مدینه مواجه شد. این افراد باز ماندن علی از سپاه پیامبر را دلیلی بر نارضایتی پیامبر از علی قلمداد کردند. امیرمؤمنان، علی(علیه السلام) برای دفع این فتنه، خود را در اردوگاه ثنیة الوداع[۲۰] یا توقفگاه جُرف به پیامبر رساند[۲۱] و از علّت ماندن و انتخاب خویش پرس و جو کرد و پیامبر(صلی الله علیه وآله) در پاسخ، علی را نسبت به خود همچون هارون نسبت به موسی معرفی[۲۲] و از وی به عنوان ولیّ همه مردان و زنان مؤمن یاد کرد.[۲۳] به نقل از براء بن عازب و زید بن ارقم، پیامبر(صلی الله علیه وآله) حرکت سپاه به سوی تبوک را به حضور خود یا علی(علیه السلام) در مدینه منوط کرد[۲۴] و هیچ فرد دیگری را شایسته این امر ندانست.[۲۵] ابن مردویه با نقل از علی(علیه السلام)سخنان بین پیامبر(صلی الله علیه وآله) و علی(علیه السلام)را به تفصیل آورده است.[۲۶]
برخی منابع از ابورهم نیز به عنوان دیگر عامل پیامبر در مدینه و با مسئولیت امامت جماعت مسلمانان یاد کرده اند.[۲۷]
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد ۶، صفحه
المغازی، ج ۳، ص ۹۹۳؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۴، ص ۹۴۴؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۶۶.
ذبیح الله محمدی بردبری
منابع:
۱. جامع‌البیان، ج۱۰، ص۱۹۱؛ التبیان، ج۵، ص۲۳۲؛ تفسیر‌قرطبی، ج۸، ص۱۵۸.۱
[۵۳]. المغازی، ج۳، ص۹۹۳.۲
۲. التبیان، ج۵، ص۲۶۸؛ الدرالمنثور، ج۳، ص۲۶۵؛ جامع البیان، ج۱۰، ص۲۵۶.۳
۳. المغازی، ج۳، ص۹۹۵؛ المصنف، ج۵، ص۳۹۹؛ الثقات، ج۲، ص۱۰۰.۴
۴. المغازی، ج۳، ص۹۹۵؛ سبل الهدی، ج۵، ص۴۴۲؛ تاریخ‌دمشق، ج۲، ص۳۶.۵
۵. السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۹۴۴؛ الدرر، ص۲۳۸؛ البدایة والنهایه، ج۵، ص۷.۶
۶. جامع‌البیان، ج۱۰، ص۱۸۴ ـ ۱۹۱؛ التبیان، ج۵، ص۲۲۷ ـ ۲۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۵۵ ـ ۱۶۳.۷
۷. المغازی، ج۳، ص۹۹۵؛ بحارالانوار، ج۲۱، ص۲۰۵؛ زادالمسیر، ج۷، ص۱۶۴.۸
۸. مجمع‌البیان، ج۵، ص۱۴۱؛ تفسیر قرطبی، ج۸، ص۲۹۰؛ زادالمسیر، ج۳، ص۳۵۰.۹
۹. المغازی، ج۳، ص۹۹۵.۱۰
۱۰. الطبقات، ج۲، ص۱۶۵.۱۱
۱۱. المغازی، النبویه، ص۱۰۷.۱۲
۱۲. عیون الاثر، ج۲، ص۲۵۵؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۸.۱۳
۱۳. المحبر، ص۱۲۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۷؛ التنبیه والاشراف، ص۲۳۵.۱۴
۱۴. السیرة‌النبویه، ابن‌هشام، ج۴، ص۹۴۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۸؛ الطبقات، ج۳، ص۲۳.۱۵
۱۵. السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۹۴۶؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۵۴؛ المغازی، ج۳، ص۹۹۵.۱۶
۱۶. ارشاد شیخ مفید (ره
۱۷. التنبیه والاشراف، ص۲۳۵.۱۸
۱۸. سنن‌النسائی، ج۵، ص۱۲۴؛ تاریخ‌دمشق، ج۴۲، ص۱۶۲؛ البدایة والنهایه، ج۷، ص۳۷۷.۱۹
۱۹. کشف الغمه، ج۱، ص۲۲۷؛ الارشاد، ج۱، ص۱۵۵؛ السیرة‌النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۹۴۶.۲۰
۲۰ . المحبر، ص۱۲۵؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۸.۲۱
۲۱. تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۹۸؛ سنن النسائی، ج۵، ص۱۱۳.۲۲
۲۲. الارشاد، ج۱، ص۱۵۵؛ کشف الغمه، ج۱، ص۲۲۷؛ انساب‌الاشراف، ص۹۶.۲۳
۲۳. الارشاد، ج۱، ص۱۵۵.۲۴
۲۴. مناقب، کوفی، ص۱۱۲.۲۵
۲۵. الطبقات، ج۴، ص۲۰۵؛ المصنف، ج۲، ص۳۹۵؛ سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۳۶۱.۲۶
راهکارهای قرآنی مقابله با فتنه مذهبی
شکاف دینی کد A242069
یکی از مهم ترین عواملی که چهره دین را مخدوش می سازد، فتنه ها و جنگ های مذهبی است؛ چرا که آثار مثبت و وحدت آفرین دین را از میان برداشته و به جای تضمین سعادت دو سرا، بدبختی و شقاوت دو جهان را به همراه دارد.
یکی از مهم ترین عواملی که چهره دین را مخدوش می سازد، فتنه ها و جنگ های مذهبی است؛ چرا که آثار مثبت و وحدت آفرین دین را از میان برداشته و به جای تضمین سعادت دو سرا، بدبختی و شقاوت دو جهان را به همراه دارد. در طول تاریخ مستکبران و شیاطین با بهره گیری از سادگی مومنان با ایجاد فتنه ها و جنگ های مذهبی بر آن بودند تا قدرت استبدادی خود را تثبیت کنند و با ایجاد شکاف و تفرقه در میان امت ها اجازه ندهند تا قدرت مردمی و ایمانی در مسیر درست سازندگی قرار گیرد و بساط ظلم مستکبران را بر چیند.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا راهکارهای قرآنی مقابله با فتنه ها و جنگ های مذهبی را بیان کند. امید که با پیروی مومنان از این راهکارها ضمن مقابله با توطئه ها مستکبران و دفع آن، زمینه بسیج نیروهای امت برای مقابله با مستکبران و شیاطین جهانی فراهم آید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
فتنه های مذهبی، ابزار شیاطین مستکبر
دین به معنای مجموعه ای از بینش ها، باورها، نگرش ها و آموزه های شناختی و دستوری بر آن است تا زندگی بهتری را به انسان در دنیا نشان دهد و مردمان را برای سعادتی فراتر، پایاتر، ماناتر و زیباتر آماده کند. از این رو، دین می بایست مهم ترین عامل همگرایی، وحدت، انسجام، تعاون، همکاری، عدالت و احسان باشد؛ چرا که این ها مهم ترین و ابتدایی ترین عوامل ایجادی چنان سعادتی است. بنابراین، هر گاه دین نتواند مجموعه اخیر را فراهم آورد در حقیقت ناتوان از ایجاد سعادت خواهد بود و به عنوان یک امر منفی می بایست از زندگی بشر حذف شود؛ چنان که بسیاری از امور هنگامی که در زندگی بشر وارد شده تا هدفی را برآورده سازد ولی از ایجاد مسئولیت خود بر نیامده از زندگی بشر حذف شده است.
بشر در طول تاریخ همواره با آزمون های بسیار سخت و پیچیده ، نظریه های سعادت را می آزماید و در صورت شکست در آزمون آن را کنار می گذارد. نظریه های مارکسیستی در سده های اخیر از جمله نظریه هایی بود که در آزمون های سخت، نشان داد که نمی تواند سعادت آفرین باشد. هم چنین نظریه های فاشیستی هیتلر و موسولینی نیز نشان داد که جز جنگ و خون ریزی نمی تواند سعادت ملتی را موجب شود چه رسد که سعادت بشریت را موجب شده و آن را تضمین کند.
در این میان، دین نیز مانند یکی از مکاتب فکری با ارایه نظریه هایی در همه ابعاد زندگی بر آن است تا چنین چیزی را نه تنها در دنیا بلکه برای آخرت انسان فراهم آورد. البته دین اسلام که در قالب شرایع گوناگون از آدم(ع) تا خاتم(ع) ارایه شده، یک مکتب الهی است که خاستگاه آن وحی است. این مجموعه وحیانی خود داعی آن را دارد که می تواند سعادت دو جهان آدمی را با همه مولفه های آن به ویژه آرامش و آسایش ابدی را موجب شود.
اما چنان که قرآن گزارش می کند در طول تاریخ حیات اسلام از آغاز تاکنون، دو عامل هواهای نفسانی درونی انسان و وسوسه های بیرون شیاطین، اجازه نداده است تا اسلام چنان که باید و شاید در شیوه و سبک زندگی بشر وارد شود بلکه همواره به شکل کژدار و مریض بخشی از آن نادیده گرفته شده است. از همین رو، نتوانسته است تا به فلسفه و هدف وجودی خود دست یابد.
البته ناگفته نماند که گرایش اکثریت مردم به دین اسلام در قالب پذیرش شرایع مسیحی، یهودی و مانند آن، نشان می دهد که اسلام همواره به عنوان دین قابل قبول از سوی همه اقوام و نژادهای بشری در سرتاسر جهان مورد احترام و تکریم بوده است. از این روست که اسلام دین نژادی و قومی و فرهنگی و جغرافیایی نیست بلکه فراتر از همه آن ها قرار می گیرد، در حالی که دیگر مجموعه های موجود به شدت از وابستگی نژادی، زبانی و قومی و جغرافیایی رنج می برند هر چند که ممکن است یک اکثریت بزرگی را تشکیل دهند که از آن جمله می توان به بودایی و هندویی اشاره کرد.
اسلام به عنوان یک دین وحیانی مطابق فطرت و عقلانیت(روم، آیه ۳۰) همواره بر آن بوده تا در چارچوب عدالت بلکه حتی احسان نظمی را در جان و جهان ایجاد کند که سعادت را در همین دنیا تحقق بخشد؛ اما از آن جایی که همواره مستکبران و شیاطین از آب گل آلوده بی نظمی و بی عدالتی ماهی می گرفتند، اجازه نمی دادند که بشریت در این چارچوب حرکت کند. آنان با بهره گیری از هر وسیله ای که ایشان را به هدف تفرقه و سلطه نزدیک می کند، کوشیدند تا بشریت نتواند اسلام را چنان که هست در زندگی خود به کار گیرد.
خداوند آیات قرآنی راهکارهای سلطه شیاطین مستکبر بر بشریت را بیان می کند. از جمله این راه های شیطانی به این نکته اشاره می کند که آنان همواره با فتنه افکنی در میان مومنان بر آن هستند تا قدرت ایشان بسیج و ساماندهی علیه آنان نشود بلکه با ایجاد تفرقه سلطه خود را افزایش دهند. خداوند در آیه ۴ سوره قصص روشن می کند که سیاست شیطانی فرعون مستکبر این بوده که مردمان را به گروه های فکری و نژادی و مذهبی و مانند آن دسته بندی کند؛ چرا که حزب سازی و جناح سازی به مستکبران این اجازه را می دهد تا بتوانند با بهره گیری از اختلاف موجود میان احزاب و جناح ها قدرت خود را تثبیت یا افزایش دهند.
نکته کلیدی در این میان آن است که هر گروه و حزبی بر این باور است که از نظر اهداف و یا روش ها از گروه و حزب دیگر بهتر است و راهکارهای آنان بهتر از گروه و حزب دیگر است. این خودپسندی در باورها و خودرایی موجب می شود که جز به موفقیت روش و هدف خود نیاندیشند و همه قدرت و ثروت را برای موفقیت حزبی خود به کار گیرند. از این روست که تفکرات حزبی نوعی هیجان های کاذب و حماسه های دروغینی را در هواداران و پیروان ایجاد می کند که شادی فرح انگیز کاذب از نمادهای آن است. خداوند بارها به انسان گوشزد می کند که تفکرات حزبی انسان را از حقیقت گرایی و حقیقت جویی باز می دارد و دلبستگی های حزبی موجب می شود تا اشخاص در موفقیت های فرح و شادی کاذبی داشته باشند که هیچ سود حقیقی در آن نیست و بلکه موجب تشدید تنش ها و افزایش جدایی ها و تفرقه ها میان امت واحد می شود.(روم، آیه ۳۲)
از نظر قرآن یکی از مهم ترین عوامل فتنه های مذهبی در یک امت آن است که افراد امت به گروه های مذهبی تقسیم شده و هر گروه و مذهبی برای موفقیت مذهب و روش خود بکوشد و در این راه موفقیت های خود را چنان هیجانی و حماسی به نمایش گذارد که گروه و مذهب دیگر در واکنش عصبی رفتاری مشابه یا بدتر از خود بروز دهد. چنین رویه ای موجب می شود که جنگ و فتنه مذهبی در یک امت افزایش و تشدید شود و روز به روز از قدرت امت کاسته و بر قدرت و جلال دشمنان و نااهلان افزوده شود.(همان و ایات دیگر)
شیاطین مستکبر و ستمگر با بهره گیری از علاقات مردم نسبت به مذهب و گرایشهای مذهبی بر آن هستند تا از آن استفاده کنند و بر قدرت خود بیافزایند و یا قدرت مومنان عدالت خواه و ستم ستیز را محدود یا کاهش دهند. آنان با استفاده از ابزار مذاهب و تحریکات مذهبی بر آن هستند تا پیروان مذاهب را به جان هم اندازند. ایجاد حسادت با برتر شماری گروهی بر گروه دیگر یا مذهب بر مذهب دیگر بر آن هستند تا تخم کینه ها و کدورت ها را در دل مومنان بکارند و اجازه همگرایی، انسجام و اتحاد به ایشان ندهد.
البته تفاوت های شرایع و مذاهب در امت اسلام، به جای آن که عاملی برای مسارعت و سبقت در کارهای خیر شود تا هر گروه و مذهبی بخواهد بهترین و برترین های اخلاقی را به جا آورد، خود عاملی برای تشدید درگیری ها و افزایش حسادت با تحریکات دشمنان درونی و بیرونی شده و می شود. خداوند گزارش می کند که چگونه میان شرایع یهودی و مسیحی چنین حالتی پدیدار شده و به گونه ای که هر یک دیگری را به کفر و باطل بودن متهم کرده و به جنگ علیه دیگری بر می خاستند. ادعای این که پیروان شریعت یهودی و یا مسیحی چیزی از حق را با خود ندارند مهم ترین عامل درگیری های مذهبی در میان شرایع اسلامی بوده است.(بقره، آیات ۱۱۳ و ۱۷۶ و ۲۱۳)
همین زمینه بروز اختلاف در میان مذاهب شریعت اسلامی وجود دارد و دشمن مستکبر از این زمینه برای ایجاد تفرقه بهره می برد تا به قدرت و شوکت خود بیافزایند و سلطه خویش را بر کشورهای اسلامی گسترش دهند.
راهکارهای قرآنی برای مقابله با فتنه های مذهبی
از نظر قرآن، همه امت اسلام از شرایع مسیحی و یهودی و صائبی و مانند آن می بایست تحت پرچم مقدس توحید گرد آیند که محور اصلی دین اسلام است.(آل عمران، آیه ۶۴) بنابراین اتحاد در میان پیروان یک شریعت به طریق اولویت لازم و بایسته است ؛ چرا که مشترکات بیش تری در میان آنان وجود دارد. این بدان معناست که نمی بایست هرگز اصول را فدای فروع نمایند. پس اگر عوامل اصلی اشتراک در میان امت همان اصل دین است، تاکید بر فروعات برای تفرقه افکنی نمی تواند جز حرکت شیطانی باشد.
از نظر قرآن هر گونه تحریکات و حرکت های تفرقه افکنانه باطل و حرام است و بدتر از آن این که اگر عوامل این حرکت ها اموری غیر اصیلی و امور فرعی باشد، بسیار زشت تر و بدتر خواهد بود. مسلمانان می بایست همواره بر اصول دین که همان قرآن، پیامبر(ص)، شهادتین، معاد و قبله واحد و نماز و حج و مانند آن است تاکید کنند.
از قرآن، اتحاد میان امت کلیدی ترین مساله است که می بایست در چارچوب اصولی چون توحید و مانند آن سامان یابد و هر گونه تفرقه جویی و همراهی با آن گناهی بس بزرگ است. خداوند حتی به پیامبر(ص) دستور می دهد که از هر گونه همراهی با گروه های مذهبی اجتناب کند؛ زیرا این ها بر خلاف آموزه های وحیانی رفتار می کنند و پیامبر(ص) هیچ مسئولیتی در قبال آنان نداشته بلکه می بایست از آنان پرهیز کند تا ایشان بدانند که مسیر تفرقه هرگز مسیر دین اسلام نیست و اگر دست از این گونه رفتارها بر ندارند در دنیا و آخرت به عذاب الهی دچار خواهند شد.(انعام، آیه ۱۵۲)
از نظر قرآن در جایی که آموزه های وحیانی برای حل و فصل امور وجود دارد و می توان با مراجعه به آن مشکلات را حل و فصل کرد، ایجاد اختلاف جز رفتاری خارج از دین نخواهد بود. خداوند در آیه ۱۱۳ سوره بقره می فرماید که با وجود تورات و انجیل که راه گشای حلّ اختلاف های دینی میان یهود و نصاراست، ایجاد فتنه ها و جنگ های مذهبی نمی تواند امری اسلامی و الهی باشد بلکه باید ریشه و خاستگاه آن را حسادت شیطانی و وسوسه های ابلیسی دانست.
جالب تر این که بسیاری از گروها و احزاب و مذاهب زمانی به اختلافات دامن می زنند که همه چیز روشن و صریح بیان شده است ولی برخی با بهره گیری از متشابهات می کوشند تا به اختلافات دامن بزنند و تفرقه را در میان مردم نهادینه سازند.(آل عمران، آیات ۷ و ۱۹ و ۱۰۵ ؛ بینه، آیه ۴)
دشمنان در ایجاد فتنه به تحقیق و پژوهش های کامل نسبت به دین نیازمند هستند. از این روست که دانشگاه های آنان روی اسلام متمرکز می شوند تا ببیند که نقاط ضعف اسلام و مسلمانان چیست؟ از آن جایی که در خود آیات قرآنی فتور و کژی و ناروایی نمی یابند یا به آیات متشابه چنگ می زنند که با ایات محکم قابل تفسیر است یا آن که تمام هم و غم خود را متمرکز بر نقاط ضعف مسلمانان می کنند. از این روست که مردم شناسی یک علم پیشرفته در میان مستکبران تبدیل شده است تا بتوانند میان امت تفرقه ایجاد کنند. در زمان پیامبر(ص) میان انصار و مهاجران و گاه دیگر میان انصار از اوس و خزرج اختلاف افکندند تا این گونه بر جامعه اسلامی مدینه مسلط شوند و حکومت جاهلی خود را بازسازی کنند.
خداوند در آیاتی از جمله ۹۹ تا ۱۰۳ سوره آل عمران به مومنان و مسلمانان هشدار می دهد که مواظب توطئه های تفرقه افکنانه دشمنان باشند؛ زیرا آنان بر آن هستند تا با ایجاد اختلاف دیرینه دوباره سلطه خود را باز پس گیرند. آموزه های قرآنی ایمان و بازگشت به خداوند را تنها راه مقابله با این توطئه ها می داند و از امت می خواهد تا مراقب باشند و از عنایت خاص الهی برخوردار شوند.
از نظر قرآن اگر امت بخواهد از همه آثار تفرقه یعنی انحراف از حق و عدالت (بقره، آیه ۱۷۶)، ذلت و خواری(بقره، آیات ۸۳ تا ۸۵)، سستی و ضعف در برابر دشمن(انفال، آیات ۴۵ و ۴۶)، جنگ و خونریزی داخلی و خارجی(بقره، آیه ۲۵۳؛ آل عمران، آیه ۱۰۳) ، شکست (آل عمران، آیه ۱۵۲)، گمراهی(انعام،آیه ۱۵۳) و بی شوکتی و اقتدار(انفال، ایه ۴۶) در امان باشند می بایست از هر گونه فتنه مذهبی و جنگ داخلی اجتناب کنند و با تمسک به اصول دین اجازه ندهند که دشمنان با تاکید بر فروع دین و یا مسائل بی اهمیت و درجه دوم، ایشان را به سوی جنگ و فتنه هدایت کند.
خداوند برای جلوگیری از هر گونه جنگ و فتنه مذهبی به مسلمانان فرمان می دهد که از هر گونه اهانت به مقدسات دیگران خودداری کنند؛(انعام، آیه ۱۰۸) چرا اهانت به مقدسات دیگران، مقابله به مثل را به همراه خواهد داشت و آنان نیز به مقدسات شما توهین می کنند.
حتی خداوند می فرماید که اگر آنان به مقدسات شما توهین کردند نمی بایست شما به مقدسات آنان توهین کنند و به حکم مقابله به مثل عمل کنید؛ چرا که آنان از روی حماقت و جهالت چنین می کنند و اگر شما همان رویه را در پیش گیرید فرقی میان شما که اهل اسلام و اخلاق هستید با آنان نخواهد بود. از این روست که می فرماید که اگر آنان هر کار زشت و بدی کردند و یا گفتند شما برای حفظ شخصیت و احترام خود با آنان هم کلام نشوید، بلکه از آنان با صلح و صفا جدا شوید و با کرامت از برابر کارهای بد آنان بگذرید و با احسان و نیکویی نشان دهید که اسلام چگونه اخلاق خوب را به شخص می آموزد و اجازه تعرض نمی دهد حتی اگر زشت گویی و بدکاری کردند. بنابراین ، اصل مقابله به مثل در همه جا به کار نمی رود.(فرقان، آیات ۶۳ و ۷۲)
از نظر اسلام اگر کسی از روی جهالت نبش قبر مومنی کرد نمی بایست مقابله به مثل کرد و به مقدسات آنان توهین کرد تا گستاخ شده و اهانت را افزایش دهد بلکه می بایست به گونه ای عمل کرد که خود از کرده اش پیشمان شود. گاه حتی لازم است به گونه ای عمل شود که دشمن از رفتار ما سوء استفاده نکند. پس اگر سخن و یا کلماتی را به کار می بریم که از نظر ما خوب و مقدس و درست است ولی دشمن از آن سوء استفاده می کند می بایست از آن کلمات دست برداشت.(بقره، ایه ۱۰۴) از همین روست که برخی از عالمان اسلامی فتوا می دهند که از هر گونه لعن علنی خودداری کنید چرا که چنین رویه ای موجب گستاخی دشمن شده و یا تفرقه را در میان امت موجب می شود. پس برای ایجاد وحدت و اتحاد و انسجام می بایست تعاون و همکاری را در کارهای خیر به ویژه اصول دین افزایش داد تا این گونه با بهره گیری از تقوا به سعادت جمعی در سایه اسلام رسید. این که در آیات قرآنی بر تقوا تاکید شده است به این معناست که انسان می بایست از هر چیزی که انسان را از اصول دین دور می کند و اجازه می دهد که توحید و اسلام و قبله و پیامبر(ص) تضعیف شود و جامعه اسلامی زیر سلطه بیگانگان و کافران رود، خودداری کرد. پس این که خداوند می فرماید: بر کارهای نیک و تقوا با هم تعاون و همکاری کنید(مائده، آیه ۲) به این معناست که نسبت به هر کار با اهمیت در کنار هم باشید و هر گز کاری نکنید که موجب تفرقه و جدایی شما شود. پس باید همه چیز را برای اصول بسیج کرد و اجازه نداد که کارهای خرد و بی اهمیت و یا مسایل بی ارزش و پیش پا افتاده در فروعات ما را از هدف اصیل یعنی توحید در کلمه و کلمه توحید دور کند.
بی گمان در شرایط امروز دنیا به راهکارهای قرآنی وحدت آفرین نیاز است و می بایست به دور از هر گونه حزب گرایی و مذهب گرایی افراطی که اصول را مخدوش می سازد به سمت وحدت برویم و اجازه سلطه بیگانگان و کافران بر امت اسلام را ندهیم. البته آن چه بیان شد تنها گوشه ای از راهکارهای قرآنی برای مقابله با فتنه مذهبی است ولی این اصول اگر رعایت شود بسیاری از مسایل ما حل خواهد شد و مشکلاتی که اکنون سرتاسر جهان اسلام را فرا گرفته و خون های بی گناهان از مسلمانان در گوشه ای از آن بر زمین ریخته می شود، ریخته نمی شد و مردم در کمال اتحاد و وحدت به سوی تمدن بزرگ اسلامی و سعادت دنیا و آخرت گام بر می داشتند.
خلیل منصوری